Pierwotniak Toxoplasma gondii jest pasożytem wywołującym u ludzi chorobę zakaźną odzwierzęcą – toksoplazmozę.
Jego znaczne rozpowszechnienie w środowisku oraz takie czynniki, jak: znaczna liczebność ssaków kotowatych na danym terenie, warunki klimatyczne i socjoekonomiczne, zwyczaje kulinarne i nawyki higieniczne istotnie zwiększają ryzyko zarażenia tym pierwotniakiem.
W Polsce odsetek osób seropozytywnych (czyli takich, które miały kontakt z chorobą, przechorowały lub chorują przewlekle) wynosi około 40-50% i należy do jednych z najwyższych na świecie. Według badań głównie spożywanie niedogotowanego lub surowego mięsa, rzadziej niedomytych surowych warzyw i owoców, czy praca w ogrodzie są najczęstszą przyczyną zarażenia. Samo posiadanie kotów nie zwiększa znamiennie ryzyka zachorowania na toksoplazmozę. Ma to związek z cyklem rozwojowym pasożyta i różnymi jego formami płciowymi. Żywicielem ostatecznym (takim, u którego dochodzi do rozmnażania płciowego pierwotniaków) jest kot. Inne gatunki ssaków, takie jak np. gryzonie, ludzie, psy, przeżuwacze, a także ptaki, mogą być żywicielami pośrednimi, nosząc w sobie różne postacie cyklu rozwojowego pasożyta. Koty najczęściej zarażają się, zjadając żywicieli pośrednich (gryzonie i ptaki). W nabłonku jelit zarażonego kota Toxoplasma tworzy bardzo dużą ilość oocyst, które wydala on wraz z kałem przez około 1-3 tygodnie. Cysty są zakaźne po procesie dojrzewania, czyli około 1-21 dni po wydaleniu, w zależności od temperatury otoczenia i dostępu do tlenu. Zwierzęta hodowlane (należące do żywicieli pośrednich), zjadając zakażone odchodami kota pożywienie lub pijąc skażoną wodę, zamykają cykl płciowy pierwotniaka. Dlatego faktycznym zagrożeniem dla człowieka są cysty tkankowe w mięsie zwierząt zarażonych i oocysty z zanieczyszczonej gleby czy niedomytych warzyw i owoców.
Drogi zarażenia człowieka toksoplazmozą:
-pokarmowa
- surowe i niedogotowane mięso i wędliny (wieprzowina, baranina, rzadko wołowina), mleko i jaja zarażonych zwierząt
-choroba rzeźników
-zanieczyszczone warzywa i owoce - przezłożyskowa
- jatrogenna
-przetoczenie krwi od dawcy w okresie parazytemii - przeszczepienie zakażonego narządu
- choroba lekarzy weterynarii
Objawy kliniczne toksoplazmozy
Zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych w większości przypadków (85-90%) zarażenie ma przebieg bezobjawowy. Wyróżniamy różne postaci toksoplazmozy – w zależności od zajętego przez pierwotniaka narządu: węzłową, mózgową, oczną. Zmiany mogą także powstawać w tkance płucnej, wątrobie i mięśniu sercowym. Najczęstszym objawem choroby jest powiększenie węzłów chłonnych okolicy szyi lub uogólnione, z towarzyszącą czasem gorączką, gorszym samopoczuciem, zmęczeniem, bólem gardła i mięśni. U osób
z prawidłową czynnością układu odpornościowego dochodzi do samoograniczenia się w ciągu 6 tygodni i rzadko wymaga leczenia.
Zagrożenie w ciąży
Pierwsze zarażenie toksoplazmozą podczas ciąży stwarza duże ryzyko przeniesienia pierwotniaka drogą łożyskową na płód. Transmisja pasożytów do łożyska zależy od czasu, jaki upłynął od parazytemii matki do wytworzenia odpowiedniej odpowiedzi immunologicznej oraz od powstawania przezłożyskowego przepływu krwi. Dlatego mówimy o różnych obrazach klinicznych toksoplazmozy wrodzonej.
Do zarażenia płodu może dojść w wyniku:
- zakażenia pierwotnego w ciąży, czyli zachorowania przy pierwszym kontakcie z pasożytem
-reaktywacji zarażenia u ciężarnej z obniżoną odpornością (czyli wznowienie się choroby u osoby, która chorowała już na toksoplazmozę)
-zarażenie matki krótko przed zapłodnieniem (do 2-3 miesięcy)
Przewlekła postać choroby u ciężarnej tylko wyjątkowo może spowodować poronienie. Natomiast pierwotne zarażenie Taxoplasma gondii podczas ciąży, zwłaszcza między 10 a 20 tygodniem ciąży, może być także przyczyną:
-poronienia (zwłaszcza gdy do zarażenia dojdzie w I trymestrze ciąży)
-porodu przedwczesnego
-zgonu wewnątrzmacicznego (zwłaszcza gdy do zarażenia dojdzie w I trymestrze ciąży)
-nieimmunologicznego obrzęku płodu
-zahamowania wzrastania wewnątrzmacicznego
-zgonu w okresie okołoporodowym
Toksoplazmoza wrodzona
Noworodki i niemowlęta z wrodzoną toksoplazmozą wykazują szeroki zakres objawów klinicznych od postaci bezobjawowych (90% zarażonych prenatalnie dzieci), przez łagodne, do ciężkiego przebiegu choroby (u około10 %). Dominują objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego i narządu wzroku.
Klasyczne objawy występujące u około 10% zarażonych prenatalnie płodów, to tzw. triada Sabina-Pinkertona:
-zapalenie siatkówki – naczyniówki (>80%)
-zwapnienia śródczaszkowe (ok. 40%)
-wodogłowie lub rzadziej małogłowie (ok. 20%), której towarzyszy znaczne opóźnienie rozwoju umysłowego i fizycznego dziecka
Wśród innych objawów należy wymienić: drgawki, żółtaczkę, powiększenie wątroby i śledziony oraz węzłów chłonnych, małoocze, zez, zaćmę, oczopląs, zanik nerwów wzrokowych, małopłytkowość. Badania dzieci z bezobjawową postacią choroby, nieleczonym w czasie ciąży zarażeniem wykazały, że aż u 65-85% z nich stwierdza się w późniejszym okresie objawy upośledzonego widzenia lub ślepoty, a u 10-30% ubytki słuchu.
Diagnostyka zarażeń Taxoplasma gondii u kobiet ciężarnych polega na ocenie odpowiedzi seroimmunologicznej. W odpowiedzi na kontakt z pasożytem organizm wytwarza przeciwciała swoiste, najpierw IgM, później IgG. Na podstawie ich obecności wnioskujemy, czy jest to świeże zarażenie, choroba przewlekła, czy kontakt w przeszłości z pierwotniakiem (immunizacja dawna). Rozpoznanie toksoplazmozy podlega obowiązkowi zgłoszenia przypadku do stacji sanitarno-epidemiologicznej.
Profilaktyka toksoplazmozy
Każda kobieta w wieku rozrodczym pragnąca zajść w ciążę lub będąca w ciąży powinna wykonać badanie krwi w kierunku obecności przeciwciał przeciwko Taxoplasma gondii. Dodatkowo ciężarne seronegatywne powinny powtórzyć to badanie w każdym następnym trymestrze. Badanie pozwala na wykrycie grupy pacjentek z podwyższonym ryzykiem, których ciąża wymaga szczególnej obserwacji lub leczenia. W przypadku zakażenia pierwotnego podczas ciąży wykonuje się badanie wód płodowych (amniopunkcja w 18. t.c.) pod kątem obecności DNA Taxoplasma gondii, co świadczy o zarażeniu również płodu. Jeżeli wynik jest ujemny, chora kontynuuje dotychczasowe leczenie z zaleceniem okresowej kontroli płodu. Noworodki matek, u których stwierdzono serokonwersję w ciąży, przechodzą dodatkowe badania na obecność DNA pasożyta i przeciwciał.
Najważniejszą rolę w zapobieganiu toksoplazmozie odgrywa należyta higiena – szczególnie mycie rąk. Ważne jest, aby kontakt z surowym mięsem ograniczyć do minimum, a jeżeli już, to przygotowywać je w rękawiczkach. Jedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa jest podczas ciąży niewskazane. Trzeba pamiętać o dokładnym myciu spożywanych na surowo warzyw i owoców. Posiadanie kota, zwłaszcza wychodzącego, wiąże się z obowiązkiem zachowania szczególnej higieny, ponieważ ryzyko zarażenia się zwiększa. Należy dokładnie myć ręce, zwłaszcza po kontakcie z kocimi odchodami. Najlepiej, by sprzątanie kuwety odbywało się w rękawiczkach lub było wykonywane przez innych domowników. Nie istnieje szczepionka przeciwko toksoplazmozie dla ludzi. Formą profilaktyki zarażenia przez kobietę ciężarną płodu jest stosowanie leków: Spiramycyny (Rovamycin), od chwili rozpoznania do rozwiązania, lub azytromycyny. W leczeniu toksoplazmozy u płodu stosuje się również sulfonamidy. Kurację uzupełnia się kwasem foliowym. Duże ryzyko zarażenia płodu i rozwinięcia toksoplazmozy wrodzonej, prowadzącej do postępujących wielonarządowych uszkodzeń dziecka, stanowi poważny problem kliniczny. Dlatego najważniejsze jest zapobieganie chorobie poprzez przerywanie cyklu płciowego pasożyta i niedopuszczenie do zarażenia.
Bibliografia:
- K. Kubicka, W. Kawalec, Pediatria, t. 1, Warszawa 2008.
- Wybrane robaczyce tkankowe, J. Cianciara, J. Juszczyk, Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wydawnictwo Czelej, 2007.
- Choroby współistniejące z ciążą, G. H. Bręborowicz, Ginekologia i położnictwo, t. 1, Warszawa 2007.
