Mleko matki jest swoistą gatunkowo substancją, która zawiera wszystkie niezbędne składniki odżywcze i mineralne, potrzebne do prawidłowego rozwoju organizmu. Pokarm kobiety oprócz funkcji odżywczej, ma istotny wpływ na układ immunologiczny dziecka, wykazując działanie przeciwzapalne, immunomodulacyjne, a także ochronne, skierowane wprost przeciwko drobnoustrojom. Składniki w mleku matki, wpływają także na stan czynnościowy i morfologiczny przewodu pokarmowego, istotny dla prawidłowego funkcjonowania, jako bariera immunologiczna(Nehring-Gugulska i in., 2012).
- Białko
Skład i zawartość białka w pokarmie kobiecym, są stałe i niezależne od diety matki. Białko zawarte w mleku kobiecym jest lekkostrawne i łatwo przyswajalne, bo w około 98%. Jego całkowita zawartość w pokarmie kobiecym wynosi ok. 0,89 – 1,4g/100ml, w ten skład wchodzą białka serwatkowe oraz kazeina. Kazeina zwiększa wchłanianie cynku, wapnia i miedzi, natomiast białka serwatkowe są łatwiej trawione i zmniejszają stężenie fenyloalaniny, metioniny i tyrozyny a zwiększają stężenie tauryny, która odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie mózgu i metabolizm kwasów tłuszczowych. W składzie pokarmu znajdują się także duże ilości bezpośrednio wchłanianych wolnych aminokwasów np. walina, lizyna, prolina, leucyna, kwas glutaminowy czy kwas asparginowy. Podstawowym białkiem pokarmu jest alfa-laktoalbumina, której produkty rozpadu pełnią rolę immunostymulacyjną i immunologiczną. Oprócz podstawowej funkcji odżywczej, bierze udział w tworzeniu laktozy w gruczole piersiowym. Zwiera również śladowe ilości beta-laktoglobuliny, która jest silnym alergenem(Hale, Hartmann, 2007).
- Enzymy
W mleku kobiecym obecnych jest ponad 80 enzymów, które mają zadanie ułatwić trawienie składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym dziecka. Zawarte w pokarmie enzymy mają nieco inną budowę niż ich odpowiedniki – izoenzymy tkankowe, co skutkuje ich opornością na działanie kwasu solnego i enzymów proteolitycznych (Pawlus, 2005).Enzymy zawarte w siarze α-1-antytrypsyna oraz α-1-antychymotrypsyna, wykazują bardzo wysoką aktywność antyproteolityczną. Oznacza to, że aktywność ta chroni tkankę gruczołu piersiowego przed miejscowym działaniem proteaz, zapobiega inaktywacji biologicznie czynnych peptydów i białek w pokarmie, takich jak laktoferryna, immunoglobulina, laktoalbumina czy hormony białkowe. Ułatwia także utrzymanie aktywności enzymów trawiennych i chroni przed absorpcją z przewodu pokarmowego dziecka proteaz (enzymów) bakteryjnych, co zapobiega infekcjom przewodu pokarmowego. Do najważniejszych enzymów pokarmu kobiecego należą m.in.: enzymy proteolityczne - trawiące białka, enzymy lipolityczne – trawiące tłuszcze, oksydazy – enzymy utleniające, antyoksydazy – enzymy chroniące przed szkodliwym działaniem tlenu oraz enzymy o aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwzapalnej takie jak lizozym czy laktoperoksydaza (Hamosh, 2001.).
- Tłuszcze
Tłuszcze zawarte w pokarmie kobiecym stanowią podstawowe źródło energii. Całkowita jego ilość w mleku matki karmiącej tylko w nieznacznym stopniu zależy od sposobu odżywiania, natomiast rodzaj diety wpływa na skład tłuszczów pokarmu, a przede wszystkim na skład kwasów tłuszczowych(Nehring-Gugulska i inni, 2012).Wzbogacenie diety kobiety karmiącej piersią w kwasy tłuszczowe, które są prekursorami długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC-PUFA), czyli kwas arachidonowy oraz kwas dekozaheksaenowy, powoduje zwiększenie stężenia LC-PUFA w pokarmie. Ich źródłem są oleje wytwarzane z wątroby ryb np. dorsza, halibuta oraz z mięsa ryb takich jak sardynki czy sardele. Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe występują w wysokim stężeniu w korze mózgowej i siatkówce. Odgrywają istotną rolę w rozwoju układu nerwowego,a także mają wpływ na rozwój zdolności poznawczych i ostrość wzroku. W pokarmie kobiecym występują również średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe (MCT), które spowalniają motorykę przewodu pokarmowego, co powoduje wydłużenie czasu przebywania pokarmu w jelicie
i zwiększa jego wchłanianie( AAP, 2009).
- Węglowodany
Laktoza jest podstawowym węglowodanem mleka, który jest syntezowany w gruczole piersiowym. Jest to dwucukier, składający się z galaktozy, która bierze udział w procesach mielinizacyjnych, czyli w rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i glukozy, która jest wykorzystywana w procesach energetycznych. Stężenie laktozy w mleku kobiecym jest stałe i wynosi 6,8g/100ml, a także decyduje o słodkawym smaku pokarmu i ułatwia wchłanianie wapnia. W pokarmie kobiecym występują również oligosacharydy, czyli prebiotyki, które odpowiadają za aktywność i wzrost określonych szczepów bakterii takich jak bifidobakterie, czy Lactobacillus. Dominują tylko w mikroflorze przewodu pokarmowego u dzieci karmionych tylko mlekiem matki. Oligosachardy wykazują działanie przeciwinfekcyjne, co stanowi dodatkową ochronę przed zakażeniami (AAP, 2009).
- Czynniki bioaktywne
Czynniki bioaktywne w mleku matki pełnia różne funkcje, które są zależne od stanu zdrowia kobiety, jak i od okresu laktacji(Hale, Hartman, 2007). Immunoglobulina sekrecyjna (SigA) wykazuje działanie ochronne, stanowiąc barierę przed zakażeniami wirusowymi, bakteryjnymi czy grzybiczymi. Ma największe znaczenie w obszarze błony śluzowej układu oddechowego oraz przewodu pokarmowego. Wykazuje również do neutralizacji wirusów, z bakteriolizą, aktywuje alternatywną drogę dopełniacza jednocześnie nasilając fagocytozę makrofagów. Immunoglobulina sekrecyjna poprzez zdolność do tworzenia kompleksów z antygenami (alergenami), mogą je pochłaniać przez komórki nabłonkowe, w wyniku, czego są transportowane wewnątrzkomórkowo i usuwane. Najwyższe stężenie immunoglobuliny sekrecyjnej jest w siarze, dzięki czemu noworodek ma zapewnioną kompleksową ochronę przed infekcjami i zakażeniami, a także w okresie odstawienia dziecka od piersi. Ma to na celu stworzenie swoistej bariery przeciwbakteryjnej na czas wytworzenia odporności w organizmie dziecka(Nehring-Gugulska i in., 2012). W mleku matki znajdują się także hormony takie jak: grelina, adipokiny czy rezystyna, które odpowiadają za gospodarkę energetyczną organizmu oraz mają wpływ na uczucie łaknienia. W zależności od wieku ciążowego, stężenie tych hormonów jest zmienne. Kolejnym składnikiem pokarmu kobiecego jest czynnik wzrostu, który odpowiada za wzrost i różnicowanie komórek, stymuluje dojrzewanie wielu narządów i układów. Dodatkowo pełni również funkcje naprawcze. Glikany a w szczególności mucyna i niektóre oligosacharydy, wykazują podobieństwo do receptorów bakteryjnych. Skutkuje to połączeniem się z powierzchniowymi glikanami nabłonka jelitowego, uniemożliwiając adhezję bakterii chorobotwórczych do błony śluzowej. Istotnym czynnikiem bioaktywnym, znajdującym się w pokarmie kobiecym są nukleotydy, obecne między innymi, jako nukleotydy, nukleozydy i kwasy nukleinowe. Są niezbędne do prawidłowej budowy DNA. Poszczególne funkcje nukleotydów nie są jeszcze dokładnie poznane. Poprzez zwiększenie aktywności komórek NK (natural killers) oraz produkcji interleukiny 2, wykazują wpływ na układ odpornościowy poprzez zwiększenie produkcji przeciwciał, a także wzmocnienie odpowiedzi na szczepienia(Carver, 1999).Komórki krwi wykazują działanie ochronne organizmu. Limfocyty B produkują przeciwciała swoiste dla danego antygenu, limfocyty T cytotoksyczne łącząc się z komórką bakteryjną, prowadzą do jej zniszczenie, limfocyty T pomocnicze rozróżniają własne antygeny od obcych. Natomiast neutrofile i makrofagi odpowiadają za fagocytozę, pełniąc funkcję komórek żernych(Nehring- Gugulska i in., 2006). Ważną funkcję w składzie pokarmu pełnią także cytokiny, które modulują układ immunologiczny. Odpowiadają za inicjację odpowiedzi immunologicznej, wspomagają rozwój układu trawiennego oraz wykazują działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Niedawno wykryto również obecność komórek macierzystych w mleku matki, lecz ich funkcje nie zostały jeszcze poznane(Nehring –Gugulska i in., 2006).
- Składniki mineralne
Mleko matki jest przeważnie pełnowartościowym źródłem pierwiastków śladowych dla karmionego naturalnie dziecka. Wyjątkiem są sytuacje takie jak niedożywienie czy restrykcyjne diety. Wtedy skład pokarmu jest ubogi i nie zawiera odpowiedniej ilości składników mineralnych, niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka(Nehring-Gugulska i in., 2012).Zawartość soli w mleku matki np. jonów Na, K, czy Cl, nie jest zagrożeniem dla dziecka i stanowi stosunkowo małe obciążanie osmotyczne dla nerek. Żelazo zawarte w mleku kobiecym jest przyswajane w 50-70% przez organizm dziecka, w porównaniu do mleka krowiego, z którego przyswajane jest tylko 10% tego pierwiastka. Laktoferryna wiąże żelazo, dzięki temu ułatwia jego wchłanianie oraz czyni je niedostępnym dla bakterii, wywołujących choroby. Niemowlęta, które karmione są mlekiem matki, nie muszą mieć podawanych preparatów żelaza. Wyjątek stanowią noworodki urodzone przedwcześnie, z małą masą ciała, z ciąży bliźniaczej czy niemowlęta z niedokrwistością lub urodzone przez matkę z niedokrwistością lub narażone na utratę krwi w okresie okołoporodowym(Shashiraj, 2006).Mleko kobiece w porównaniu do mieszanek mlecznych zawiera mniej fosforu oraz wapnia, lecz są o wiele lepiej wchłaniane i przyswajane przez organizm dziecka. (Aldous, 1999).Fluor jest składnikiem uzależnionym od diety matki. Przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka, nie należy podawać preparatów zawierających fluor. Doustną suplementację można zacząć pomiędzy 6 a 36 miesiącem życia, w zależności od ilości fluoru w wodzie, napojach, a także pokarmach spożywanych zarówno przez matkę jak i dziecko. Stężenie fluoru we wodzie pitnej, które wymaga dodatkowej suplementacji wynosi mniej niż 0,3mg/l (Nehring-Gugulska i in., 2006).
Bibliografia:
- Aldous MB. Nutritional issues for infants and toddlers. Pediatric Annals 1999; 28: 101-5.
- American Academy of Pediatrics Committee on Nutrition: Breastfeeding. W: Kleinman R.E. (red.): Pediatric nutrition handbook. American Academy of Pediatrics, Elk Grove Village 2009: 29-59.
- Hamosh M.Bioactive factors in human milk. Pediatr. Clin. North Am. 2001; 48: 69-86.
- Nehring-Gugulska M, Pietkiewicz A, Żukowska-Rubik M. (red.), Karmienie piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla doradców i konsultantów laktacyjnych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Medycyna Praktyczna, Kraków 2012.
- Pawlus B, Kordek A, Łoniewska B.Enzymy mleka kobiecego-najnowsze wiadomości. Przegl. Pediatr. 2005; 35: 168-170.
- Singhal A, Fewtrell M, Cole TJ, Lucas A. Low nutrient intake and early growth for later insulin resistance in adolescent born preterm. Lancet 2003; 361: 1089-1097.
