Pirogen – jest to substancja wywołująca gorączkę. Substancje pirogenne oddziałują na ośrodek termoregulacyjny, który znajduje się w podwzgórzu i przestawiają biologiczny wzorzec temperatury ciała tzw. set point na wyższy poziom.
Czynniki aktywujące gorączkowy wzrost temperatury ciała nazywamy pirogenami i dzielimy je na egzogenne i endogenne.
Pirogeny egzogenne to pozaustrojowe substancje pirogenne pochodzenia biologicznego, tj. wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki lub ich fragmenty. Aktywność pirogenną wykazują również czynniki pozaustrojowe, takie jak: roślinne lektyny, alkaloidy, polinukleotydy, immunoadiuwanty. Do pirogenów egzogennych zalicza się również czynniki pochodzenia wewnątrz-ustrojowego, takie jak: kompleksy przeciwciało-antygen, niektóre metabolity, zaktywowane fragmenty dopełniacza. Zatem pirogenami egzogennymi są wszystkie te czynniki, które są zdolne do aktywowania syntezy w komórkach immunokompetentnych gospodarza i uwalniania pirogenów endogennych. Takie zdefiniowanie pirogenów egzogennych pozwala zaliczyć do ich grona nawet nocyceptywne bodźce fizyczne (np. gorączka pooparzeniowa).
Pirogeny endogenne są pierwszym wewnątrzustrojowym ogniwem procesu gorączkotwórczego syntetyzowanym przez aktywowane pirogenem egzogennym komórki immunokompetentne gospodarza. W latach sześćdziesiątych XX wieku wykazano obecność we krwi endogennego czynnika o aktywności gorączkotwórczej, którego synteza indukowana była pirogenem egzogennym. Zidentyfikowano go później jako białko i nazwano interleukiną 1 (IL-1). Zdumiewająca okazała się skala biologicznych oddziaływań IL-1, jak również innych zidentyfikowanych pirogenów endogennych. Białka te wykazywały, poza cechą pirogenną, wiele innych właściwości biologicznych, takich jak: indukowanie anoreksji, somnolencji, zdolności aktywacyjne osi hormonalnych, aktywację syntezy białek ostrej fazy, działanie sedatywne, hiperalgezję, zahamowanie popędu seksualnego i instynktu macierzyńskiego. Lista zidentyfikowanych pirogenów endogennych zaliczanych do grupy cytokin pirogennych zawiera obecnie kilkanaście pozycji.
