Pasożyty to organizmy zwierzęce i roślinne bytujące na powierzchni lub wewnątrz ciała innych organizmów (żywicieli), czerpiące z nich pokarm i zakłócające ich procesy życiowe.
Obecnie określenie „pasożyty” dotyczy pierwotniaków i robaków. Pierwotniaki to jednokomórkowe zwierzęta. Wymagają różnych gospodarzy i środowisk do pełnego cyklu rozrodczego.
Spośród nich jako pasożyty człowieka najczęściej występują:
- lamblia jelitowa (Giardia),
- rzęsistek pochwowy,
- pełzak czerwonki,
- różne odmiany zarodźca.
Robaki mają 2 główne grupy: obłe (nicienie), oraz płaskie. Płazińce występują zwykle w środowisku wodnym lub wilgotnym. Spośród nich pasożytami człowieka są przywry i tasiemce. Obleńce jako pasożyty człowieka należą do nicieni a wśród nich występują: włosień, owsik ludzki, glista ludzka.
Pasożyty mogą być przenoszone różnymi drogami. Są to m.in. : woda, powietrze, pokarm, przez ręce (tzw. droga feralno-oralna), żywicieli (nosicieli), oraz drogą płciową. Szerzeniu się tym chorobom sprzyja natłok ludzi i zwierząt, brak higieny, bezdomność, lekooporność bytujących pasożytów. Najczęstszym miejscem, gdzie może dojść do nabycia pasożyta jest piaskownica, gdzie łączą się drogi zwierząt i ludzi. Zdarza się, że kontakt pasożyta z człowiekiem kończy się jego wydalaniem. Bywa i tak, że pasożyty pozostają w organizmie bez ujawnienia jakichkolwiek oznak obecności (bezobjawowe nosicielstwo) a także przejawiając chorobę, która może być skąpoobjawowa (poronna), lub pełnoobjawowa.
Choroby wywołane przez pierwotniaki (Giardioza)
Giardioza (Giardiaza, Lamblioza) to choroba pasożytnicza przewodu pokarmowego wywołana przez pierwotniaki- wiciowce z gatunku Giardia intestinalis.
Pasożyt występuje zazwyczaj w dwunastnicy, a częściej nawet w pęcherzyku żółciowym i drogach żółciowych. Dorosły pasożyt jest w kształcie gruszkowatym o wypukłej stronie grzbietowej i spłaszczonej stronie brzusznej. Wielkość jego wynosi 10-20 µm długości i 5-15 µm szerokości przy 2-4 µm grubości. Dzięki 4 parom wici może intensywnie poruszać się a za pomocą przyssawki przyczepia się do błony śluzowej przewodu pokarmowego żywiciela. Rozmnaża się przez podział podłużny, co zwiększa wielokrotnie jego populację w krótkim czasie. W niekorzystnych warunkach część pasożytów otacza się grubą otoczką, tworząc owalne cysty, które są wydalane wraz z kałem. Giardia występująca w formie trofozoitu łatwo przenosi się na drodze pokarmowej i kontaktowej(często przez zanieczyszczone pokarmy i wodę). Chlorowanie wody nie zabija cyst. Choroba najpowszechniej występuje w środowiskach zamkniętych i wśród dzieci (żłobki, domy opieki). W Polsce dotyczy co najmniej 5% mieszkańców, w środowisku zamkniętym (wspólny dom) nawet do 30%. Szerzeniu się sprzyja wiele czynników, m.in.: przewlekłe choroby dróg żółciowych, obniżające odporność, takie jak cukrzyca, miażdżyca, dieta bogato węglowodanowa, inwazja u zwierząt (psów, kotów, zwierząt hodowlanych).
Obecność pasożytów w organizmie objawia się różnie, w zależności od siły inwazji. Zwykle są to różnego rodzaju dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nudności, bóle w okolicy pęcherzyka żółciowego lub żołądka). Niekiedy przeważają- szczególnie u dzieci- napadowe bóle brzucha, zaburzenia w trawieniu, skłonności do biegunek przemiennie z zaparciami, okresowo obfite i mocno cuchnące stolce, niedokrwistość z niedoboru żelaza, wychudzenie oraz niedorozwój fizyczny.
Głównymi objawami są okresowe krótkotrwałe gorączki z ogólnym złym samopoczuciem i obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi, wysypki alergiczne na skórze, uporczywy trądzik na twarzy. W ok. 10% przypadków zakażenie może nie dawać żadnych objawów.
Na podstawie objawów rozpoznanie choroby często stawiają lekarze różnych specjalności. Giardiozę może sugerować zła tolerancja mleka i alkoholu oraz podatność na różne infekcje. Zakażenie potwierdza wykrycie pasożytów w kale lub treści dwunastniczej badaniem mikroskopowym. Ze względu na to, że cysty nie są trwale wydalane z kałem, badanie należy wykonywać wielokrotnie, nawet 5-8 razy.
Błędem jest leczenie każdego, u kogo stwierdzi się chorobę, gdyż u osoby o mocnej odporności możliwe jest samowyleczenie. Jest to ważne z tego względu, że leki pasożytobójcze mogą mieć również złe działanie na człowieka.
Stosowanym lekiem jest zwykle metronidazol, tinidadozol (Fasygin), ornidazol (Tiberal), nifuretal (Macmiror). Efekty leczenia skutecznie poprawia dodanie środków żółciopędnych (np. Boldaloin) oraz bioregulatorów flory jelitowej (np. Lakcid). Terapię warto uzupełnić lekami wzmacniającymi odporność oraz prozdrowotnym stylem życia. Rodzaj leczenia i sposób przeprowadzania kuracji oraz dawkę wybranego leku ustala lekarz prowadzący. Zasad tych należy bezwzględnie przestrzegać, gdyż leki przeciwpasożytnicze nie są obojętne. Przyjęte niewłaściwie, zwłaszcza w nadmiarze mogą doprowadzić do ciężkiego zatrucia, szczególnie u dzieci. Skuteczność leczenia należy sprawdzać co najmniej 2 tygodnie po terapii. Ważna jest kontrola i ewentualne leczenie współmieszkańców. Niekiedy pomimo poprawności leczenia, mogą okresowo wystąpić objawy niepożądane. Są one zazwyczaj skutki nietolerancji leku lub alergizacji organizmu przez obumierające pasożyty.
Choroby wywołane przez robaki:
Obłe (włośnica)
Włośnica (Trichinelloza) to zespół ciężkich objawów chorobowych wywołany przez pasożyta obłego, zwanego włośniem krętym (Trichinella spiralis)(rys.3). Jest to choroba odzwierzęca (zoonoza).
Pasożyt ten w postaci dorosłej występuje w jelicie, a w postaci larwalnej w mięśniach prążkowanych człowieka i różnych zwierząt domowych (świnia, kot) oraz dzikich (dzik, lis, szczur itd.). Włosień jest małym pasożytem o długości 1,4-1,6 mm- samiec, 3-5 mm- samica. Parazyt jest rozdzielnopłciowy. Człowiek zjada larwy, które przedostają się przez żołądek do jelita, gdzie dojrzewa i kopuluje. Te zaś drogą krwi wędrują do mięśni poprzecznie prążkowych, szczególnie tych dobrze ukrwionych takich jak przepona, mięśnie międzyżebrowe, język. Parazytoza ta występuje na całym świecie. W Polsce rozpoznaje się rocznie od kilkudziesięciu do kilkuset zachorowań. Pierwszy 4-10 –dniowy okres może być bezobjawowy.
W intensywniejszych inwazjach mogą pojawić się objawy takie jak gorączka, nudności, wymioty, oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Do charakterystycznych oznak drugiej fazy należą bóle mięśniowe zwłaszcza przy ich dotyku i ruchach, oraz bóle głowy i bóle kostne, ogólne osłabienie, niekiedy wysoka gorączka, dreszcze, pocenie się, majaczenie. Ukazuje się również obrzęk powiek i twarzy oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Towarzyszom im czasem alergiczne wykwity skóry oraz zwiększenie liczby eozynofilów we krwi obwodowej. Faza wędrówki larw trwa 1-2 tygodnie i jest okresem najniebezpieczniejszym dla chorego. Powoduje ona zespół włośnicowy, z gorączką często przekraczającą 40°C i bólami mięśni, najczęściej gałki, karku, przepony.
W ostatniej fazie dominującym objawem są silne bóle mięśniowe. W otoczeniu larw tworzą się początkowo nacieki zapalne, a następnie wągier. Larwy w takiej postaci mogą przeżyć nawet 20-40 lat. W końcu jednak obumierają.
Rozpoznanie opiera się w głównej mierze na wywiadzie dopuszczającym możliwość spożycia mięsa zarażonego włośniami, oraz na występowaniu charakterystycznego zespołu objawów klinicznych. Biopsja mięśnia i poszukiwanie w nim włośni pod mikroskopem są wykonywane rzadko. O identyfikacji decyduje eozynofilia i wykrywanie swoistych przeciwciał we krwi. Postępem jest dostępność metody PCR, umożliwiającej wykrycie DNA włośni w tkankach i płynach ustrojowych.
Leczenie prowadzi wyłącznie lekarz w warunkach szpitalnych, gdyż niezbędne jest leczenie objawowe- podawanie leków przeciwbólowych, uzupełnienie niedoborów wodno-elektrolitowych i białkowych. Zaleca się stosowanie mebendazolu, albendazolu, bądź diabendazolu. Hamowanie biegunki jest niewskazane, jako że zmniejsza ona liczbę pasożytów jelitowych. Jeśli wcześnie odkryje się spożycie zakażonego mięsa zaleca się jednoczasowe zobojętnienie treści żołądkowej mlekiem lub alkoholem, co zmniejszy liczbę larw otorbionych. Przeciwwskazana jest kortykoterapia, gdyż od niedawna wiadomo, że leki te zwiększają rozrodczość samic włośni. Pomimo leczenia zdarzają się przypadki śmiertelne, powodowane zarażeniem znaczną liczbą włośni.
Płaskie (tasiemczyce)
Tasiemczyce (Taenia saginata) są różnymi parazytozami odzwierzęcymi przenoszonymi przez produkty mięsne, surowe lub półsurowe, także jako choroby brudnych rąk. Tasiemce zasiedlają jelito przeżywając nawet 30lat. Jedyną narządową postacią tasiemca bywa wągrzyca- głównie mózgu- wywołana tasiemcem uzbrojonym, obecnie prawie nie wykrywanym w Polsce.
Jaja tasiemca nieuzbrojonego są niewrażliwe na czynniki zewnętrzne. Przez rok nie tracą inwazyjności. Połknięte przez człowieka z mięsem jako wągry dojrzewają w jelicie przez 3 miesiące, osiągając imponującą długość 4-10 m. Na tę strukturę składają się główka oraz wstęga złożona z 1-2 tysięcy członów, z których każdy zawiera tysiące jaj. Człony odrywają się i są wydalane z kałem. W tasiemczycy nieuzbrojonej człowiek wydala ok. dwóch milionów członów na dobę bezwiednie, bez ataku defekacji, gdyż jest to czynne wypełzanie. Ten cykl umożliwia zarażenie jajami zwierząt z wytworzeniem wągrów w ich mięsie. I dlatego w Polsce ta parazytoza jest chorobą smakoszy tatara. Tasiemczyca może przebiegać bezobjawowo, skąpo- lub pełnoobjawowo. Reakcje chorych są tak różne, że można spotkać nadmierny, upośledzony lub prawidłowy apetyt, podobnie z wagą ciała. Postać skąpoobjawowa to: objawy alergiczne (wysypki), dyskomfort, ogólne osłabienie, zaburzenia snu. Postać pełnoobjawowa to: nudności, niesmak w ustach, niewielkie pobolewania brzucha, bóle i zawroty głowy, niechęć do podejmowania wysiłku. Biegunki lub zaparcia zdarzają się rzadko. Niekiedy występuje też nerwowość.
Podejrzenie o tasiemczycę najczęściej nasuwa obecność w kale białawych lub szarych domieszek, 1-2-centymetrowych członów obserwowanych przez chorego. Czasem następuje kłopotliwe gubienie tych domieszek. Inne informacje naprowadzające to: spożycie tatara lub podróżowanie bez zwracania uwagi na sposób żywienia. Rozpoznanie potwierdza wykrycie jaj w kale badanym mikroskopowym. Należy wiedzieć , że jest to możliwe dopiero po 3 miesiącach po zarażeniu. Jedynie bruzdogłowiec szeroki jest wyjątkowym tasiemcem, gdyż powoduje niedokrwistość megaloblastyczną, tak rzadką, że pomocną w rozpoznaniu.
Samoistne wyleczenie zdarza się rzadko, może być sprowokowane spożyciem śledzi lub pestek z dyni. Najskuteczniejszym lekiem jest obecnie prazikwantel (Cesol,Biltricide). Efekty ocenia się po upływie 3 miesięcy.
Udział pielęgniarki/położnej w profilaktyce
Pielęgniarka/położna powinna poinformować pacjenta jak skutecznie zapobiegać zakażeniom pasożytem a tym samym zmniejszyć lub całkowicie wyeliminować prawdopodobieństwo choroby. Skuteczne leczenie giardii jest utrudnione ze względu na dużą powszechność zakażenia, częste ich występowanie u kilku osób jednocześnie, predyspozycja do szybkiego namnażania się oraz dużą odporność, zwłaszcza cyst. Powszechnie stosowana do dezynfekcji chloramina 1-3% zabija tylko ok. 10% cyst po 24 godzinach. Podstawowym warunkiem powodzenia w zwalczaniu giardii jest przestrzeganie zasad higieny i przepisów sanitarnych, wczesne wykrycie nosicielstwa dzięki badaniu całych rodzin, lub wspólnie przebywających osób oraz pracowników przemysłu i handlu spożywczego, a także ewentualne ich leczenie.
Skuteczność leczenia powinna być sprawdzona. W razie potrzeby terapię należy powtórzyć. Dla ochrony przed infekcją, pacjent powinien stosować się do poniższych wskazówek: chronić żywność i wodę przed zanieczyszczeniem kałem, dokładnie myć warzywa i owoce, tępić owady przenoszące cysty, myć ręce po wyjściu z ubikacji, nie używać mydła i ręcznika wspólnie z innymi osobami, utrzymywać w nienagannej czystości ubikacje, pomieszczenia kuchenne, miejsca gdzie przygotowuje się i spożywa posiłki.
W profilaktyce włośnicy ma znaczenie powszechna świadomość o konieczności badania przed spożyciem mięsa wieprzowego i dziczyzny. Obowiązek ten nakładają przepisy prawne. Znaczenie zapobiegawcze ma też unikanie karmienia zwierząt odpadami mięsnymi . Obróbka mięsna produktów mięsnych nie zabezpiecza całkowicie przed zarażeniem.
Prewencja infekcji polega również na likwidowaniu wszystkich możliwych źródeł i ogniw zakażenia. W zwalczaniu tasiemców głównymi wymogami są:
· likwidacja zarażeń u ludzi,
· dokładnym badaniu weterynaryjnym mięsa wieprzowego i pełnej likwidacji tuszek, w których stwierdzono obecność wągrów,
· unikanie konsumpcji mięsa surowego, nie dogotowanego i nie badanego (w naszych warunkach najczęściej w postaci „tatara”),
· przestrzeganie ogólnych zasad higieny oraz zoohigieny w domu i zagrodzie,
· stosowanie się do odpowiedniego poziomu sanitarnego w obejściu gospodarskim, zwłaszcza na wsi, i tam gdzie hoduje się trzodę chlewną, oraz podstawowych zasad higieny osobistej i weterynaryjnej,
· właściwe zabezpieczenie kału i ścieków,
· unikanie spożywania półsurowych ryb oraz produktów ich pochodzenia (wątróbki, ikra).
Tasiemiec nieuzbrojony, podobnie jak inne tasiemce, a także inne pasożyty, „nie lubi” niektórych przypraw, jarzyn lub ich przetworów, np. kiszonej kapusty, czosnku, suszonych czarnych jagód, pestek z dyni.
Literatura:
- Daniluk J., Jurkowska G. (red.)(Prokopowicz D., Rogalska M.A.), Zarys chorób wewnętrznych dla studentów pielęgniarstwa (Choroby pasożytnicze- parazytozy), Wyd. Czelej, Lublin 2005,str. 697,700-701,709-710,714-715.
- Janicki K. (red.), Domowy poradnik medyczny (Choroby pasożytnicze), wyd. PZWL, Warszawa 2004,str. 433-434, 442-446, 452-455.
- Magdzik W. i in. (red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze- epidemiologia i profilaktyka, α- medica press, 2004.
- Pączek L., Mucha K., Foroncewicz B. (red.)(Zygier D., Odłakowska-Jedynak U.), Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa i położnictwa (Choroby pasożytnicze), Wyd. PZWL, Warszawa 2004, str. 572-574, 578-580.
- Encyklopedia Powszechna tom 3, Wyd. PWN, Warszawa 1975, str. 469.
