CO TO JEST WODOGŁOWIE?
Wodogłowie wynika z nadmiernego gromadzenia się płynu mózgowo-rdzeniowego w obrębie komór mózgowia.
Stan ten może wynikać albo z zaburzeń prawidłowego krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego (z powodu niedrożności naturalnych dróg krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego) lub z zaburzeń wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego do układu żylnego.
W każdej z komór mózgu wytwarza się wodnisty płyn. Przepływa on wąskimi kanałami z jednej komory do drugiej, następnie na zewnątrz mózgu i wzdłuż rdzenia kręgowego, po czym jest wchłaniany przez krwiobieg.
Wodogłowie pojawia się, gdy ilość wytwarzanego płynu przekracza ilość wchłanianą lub wtedy, gdy drogi przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego zostaną zablokowane.
Gdy nastąpi zablokowanie kanału, płyn gromadzi się w komorach powodując ich nadmierne poszerzenie, a mózg może być dociskany do czaszki.
U małych dzieci głowa się powiększa, natomiast u starszych dzieci i dorosłych głowa nie może zwiększyć objętości, ponieważ kości czaszki są już całkowicie połączone. Może to doprowadzić do poważnego uszkodzenia mózgu i ślepoty.
W większości przypadków wodogłowie jest stanem trwającym całe życie i należy mówić raczej o leczeniu niż wyleczeniu wodogłowia. Leczenie, polegające na odprowadzeniu nadmiaru płynu mózgowo-rdzeniowego do innych jam ciała, często umożliwia pacjentom prowadzenie w pełni aktywnego życia. Zarówno pacjenci jak i ich rodziny muszą jednak być świadomi możliwości wystąpienia powikłań i potrafić rozpoznać ich objawy, aby w takim przypadku odpowiednio wcześnie szukać kwalifikowanej pomocy lekarskiej.
Jakie są przyczyny wodogłowia?
Rozszczep kręgosłupa: poza wadą rdzenia kręgowego występują również nieprawidłowości w pewnych obszarach mózgu, które rozwijają się przed narodzinami. Uniemożliwiają one właściwe odprowadzanie płynu mózgowo-rdzeniowego.
Wodogłowie wrodzone: występuje już przy narodzinach, często nie ma ściśle określonej przyczyny.
Wcześniactwo: u dzieci urodzonych przedwcześnie może rozwinąć się wodogłowie, ponieważ ich mózgi nie są jeszcze prawidłowo ukształtowane.
Naczynia krwionośne w mózgu są bardzo słabe i mogą ulec uszkodzeniu, jeśli płynu jest zbyt dużo. Może to spowodować
wytworzenie się zakrzepu, który uniemożliwia właściwe odprowadzanie płynu. Stan ten może być przejściowy lub trwały.
Pękanie kruchych naczyń krwionośnych powoduje powstawanie krwawienia pod wyściółkę komór lub do ich światła, a to prowadzi do zaburzeń w odpływie płynu mózgowo-rdzeniowego , czyli do wodogłowia pokrwotocznego
Jakie są przyczyny wodogłowia?
Krwawienie w mózgu: może wystąpić u wcześniaków, dzieci.
Zapalenie opon mózgowych: infekcja ta może zablokować drogi odpływu i doprowadzić do wodogłowia. Może wystąpić w każdym wieku.
Guzy: obrzęk mózgu i otaczających tkanek może spowodować złe odprowadzanie płynu.
Przyczyny genetyczne: bardzo rzadko wodogłowie może być dziedziczne i występować powszechnie w danej rodzinie.
RODZAJE WODOGŁOWIA
Wodogłowie niekomunikujące
- występuje kiedy istnieje przeszkoda w przepływie płynu mózgowo-rdzeniowego w obrębie układu komorowego mózgu.
Wodogłowie komunikujące
- rozpoznawane jest wówczas kiedy jego przepływ w obrębie przestrzeni podpajęczej na sklepistości mózgu lub wchłanianie do krwi są utrudnione.
Wodogłowie może być wrodzone lub nabyte.
O wodogłowiu wrodzonym mówimy, kiedy powstało one przed urodzeniem się dziecka , nabyte natomiast rozwija się już po urodzeniu i związane jest z takimi patologiami jak uraz, guz mózgu, wytworzenie się tkanki bliznowatej lub stan zapalny opon mózgowo-rdzeniowych.
OBJAWY WODOGŁOWIA
nadmierny przyrost obwodu głowy
uwypuklone, napięte ciemiączka
poszerzenie żył na skórze głowy
uwypuklenie kości czołowej
objaw „zachodzącego słońca” (ustawienie gałek ku dołowi)
nierówność źrenic z leniwą reakcją na światło
drażliwość i senność ze zmiennym poziomem świadomości
nieprawidłowe odruchy niemowlęce
uszkodzenie nerwów czaszkowych
objawy wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego
ROZPOZNANIE
U niemowląt szwy łączące poszczególne kości czaszki są jeszcze niezrośnięte i w związku z tym objawy wodogłowia są dość łatwe do zauważenia. Stwierdza się nadmierne powiększanie obwodu głowy, ciemiączko może być twarde i uwypuklone. Skóra głowy staje się cienka i błyszcząca, a żyły w jej obrębie są nadmiernie poszerzone i wypełnione. Poza tym mogą pojawić się takie objawy jak wymioty, niepokój dziecka i czasami drgawki.
U starszych dzieci i dorosłych szwy czaszkowe są już całkowicie zrośnięte nie pozwalając na powiększanie się obwodu głowy w miarę poszerzania się komór mózgu. Dlatego objawy wodogłowia wynikają z ucisku mózgu i narastania ciśnienia wewnątrz-czaszkowego.
Zalicza się do nich: ból głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, zmiany zachowania, trudności w koncentracji uwagi i wreszcie senność i apatię.
Stwierdzenie takich objawów wymaga pilnego wykonania badań diagnostycznych. Rozpoznanie wodogłowia może być stosunkowo łatwo postawione w wyniku badania tomografii komputerowej (TK) lub magnetycznego rezonansu jądrowego (MR) głowy.
W większości przypadków postępowaniem z wyboru w leczeniu wodogłowia jest odprowadzenie nadmiaru płynu z komór mózgowia lub przestrzeni podpajęczej do jamy brzusznej (gdzie ulega wchłonięciu do krwi przez naczynia otrzewnej) lub do jamy opłucnowej lub też bezpośrednio do przedsionka serca.
Jak leczyć wodogłowie?
W Polsce wykonuje się ponad 2 500 operacji zastawkowych rocznie. U przeważającej większości pacjentów zabieg operacyjny polega na założeniu specjalnie skonstruowanego urządzenia mechanicznego nazywanego układem zastawkowym lub potocznie zastawką.
Trzeba pamiętać, że wszczepienie zastawki nie likwiduje przyczyny wodogłowia, lecz jedynie neutralizuje objawy choroby, zwłaszcza objawy wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego.
Od sprawnego działania zastawki zależy życie dziecka i szansa na postępy w jego rozwoju.
Dzieci obciążone wodogłowiem wymagają systematycznych ćwiczeń usprawniających i rehabilitacji.
Podstawowym zadaniem opieki pooperacyjnej jest pielęgnacja głowy i miejsc pooperacyjnych.
U niemowląt i małych dzieci ma to szczególne znaczenie. Powiększona lub bardzo duża głowa ze względu na większy ciężar sprawia dziecku trudności w poruszaniu nią oraz w zmianie pozycji ciała. Przekładanie głowy, układanie jej na odpowiednim miękkim podłożu zapobiega powstawaniu odleżyn skóry i miejscowych stanów zapalnych.
Następną niezbędną czynnością pielęgnacyjną jest natłuszczanie blizn pooperacyjnych i obserwacja skóry w miejscach przebiegu zastawki.
Kolejnym elementem opieki jest ocena zachowania dziecka w celu regularnie prowadzonej oceny funkcjonowania układu zastawkowego.
Rodzicom objaśnia się też indywidualnie jak można orientacyjnie sprawdzić prawidłowość działania układu zastawkowego, tj. po czym mogą poznać, że układ zastawkowy jest niesprawny.
W pewnych przypadkach wodogłowie nie wymaga leczenia, a w innych może być konieczna jedynie krótkotrwała terapia. Do leczenia wodogłowia mogą czasami być wykorzystywane przez krótki czas leki. Większość przypadków będzie jednak wymagała leczenia chirurgicznego poprzez wprowadzenie zastawki.
Zastawka nie leczy wodogłowia, ale umożliwia odprowadzenie nadmiaru płynu z mózgu i zapobiega pogorszeniu się stanu chorego.
Jeśli nie można wprowadzić zastawki, należy omówić z lekarzem sposób leczenia wodogłowia u dziecka.
Zastawka ma za zadanie odprowadzanie z mózgu nadmiaru płynu, który się tam gromadzi. Zastawka to niewielki plastikowy dren, który wychodzi z mózgu i biegnie pod skórą aż do brzucha. Dzięki niej nadmiar płynu jest odprowadzany z mózgu i wchłaniany w jamie brzusznej. Z zewnątrz widać, jak dren biegnie z boku szyi poniżej ucha. Potem znika głębiej pod mięśniami i biegnie dalej, aż do brzucha.
Współcześnie coraz szersze zastosowanie znajduje wentrikulostomia endoskopowa polegająca na wykonaniu “skrótu” dla płynu mózgowo-rdzeniowego pomiędzy komorą trzecią i przestrzeniami podpajęczymi mózgu i tym samym ominięcie przeszkody utrudniającej przepływ płynu w obrębie komór mózgowia.
Pozwala ona na uniknięcie implantacji zastawki i wszelkich związanej z nią późniejszych kłopotów. Jednak metoda ta jest skuteczna tylko w niektórych postaciach wodogłowia, przede wszystkim o charakterze obturacyjnym.
Czy mogą się pojawić problemy z zastawkami?
Mogą. Jeśli wystąpią, mogą pojawić się nagle lub rozwijać się stopniowo. Może nastąpić zakażenie, zablokowanie lub skręcenie i przerwanie zastawki. Dren prowadzący do brzucha z mózgu może stać się zbyt krótki, gdy dziecko urośnie. Konieczna może być wówczas interwencja chirurgiczna celem usunięcia lub wymiany zastawki, albo wydłużenia drenu w razie konieczności. Jeśli nastąpi zakażenie, konieczne jest podanie leków.
Bardzo ważne jest, aby rodzice i pracownicy służby zdrowia wiedzieli, jakie są oznaki problemów z zastawkami; jeśli zajdzie takie podejrzenie, należy udać się z dzieckiem do lekarza lub do szpitala.
Dziecko z wodogłowiem, u którego układ zastawkowy funkcjonuje sprawnie ma szansę rozwijać się prawidłowo zarówno pod względem fizycznym, jak psychicznym. W razie pojawienia się niepokojących objawów w przebiegu rozwoju dziecka z wodogłowiem, konieczna jest rehabilitacja i stymulacja rozwoju. Z tego powodu w pierwszych latach życia konieczna jest systematyczna opieka psychologiczna.
Za mocną stronę dzieci z wodogłowiem uznaje się sferę werbalną. Rozwój mowy następuje stosunkowo szybko, niekiedy wyraźnie wyprzedzając rozwój ruchowy.
Wodogłowie może spowodować problemy w koordynacji ruchu ręki. W zależności od tego, jak osoba chora widzi, występują różne trudności w wykonaniu pewnych ruchów. Stopień tej niesprawności może być różny. Problemy z koncentracja i analitycznym myśleniem mogą utrudnić naukę. Wyrozumiałość i umiejętne podejście jest konieczne w domu i w szkole.
Psychiczny rozwój u dzieci i dorosłych z wodogłowiem jest na ogół normalny. Czasem zmiany związane z dorastaniem (rozwój piersi, owłosienia na ciele) zaczynają się wcześniej niż można się spodziewać, powodując problemy psychologiczne o naturze seksualnej u osoby, której umysł jest zbyt młody i emocjonalnie niedojrzały. W tych sytuacjach zalecana jest profesjonalna porada.
Jakie mogą być następstwa wodogłowia?
Trudności w uczeniu się
Wiele dzieci cierpiących na wodogłowie ma problemy z nauką. Wodogłowie nie uniemożliwia dziecku uczenia się, ale je utrudnia. Trudności te mogą dotyczyć wszelkich rodzajów nauki - edukacji w szkole, czynności wykonywanymi w domu czy samodzielnej pielęgnacji. Jeśli wodogłowie nie jest w porę leczone, następuje uszkodzenie mózgu prowadzące do większej utraty funkcji intelektualnych.
U wielu dzieci z wodogłowiem pojawi się zez. Może się tak zdarzyć, gdy zastawka ulegnie zablokowaniu lub gdy dziecko nie ma zastawki i w mózgu zgromadził się nadmiar płynu. Zez może wystąpić w jednym lub w obydwu oczach. Najczęściej oko kieruje się do wewnątrz. Zez może ustąpić po odblokowaniu zastawki, ale jeśli była ona zablokowana przez dłuższy czas, wada może pozostać.
Niemowlęta i dzieci z zezem będą używać tylko zdrowego oka. Może to doprowadzić do braku widzenia w oku zezującym. Zeza można leczyć zakrywając zdrowe oko, co u możliwi rozwój wzroku w oku zezującym.
Czasem konieczna może być operacyjna korekcja zezującego oka. Jeśli pojawi się zez, dziecko powinien zbadać lekarz.
Kluczem do leczenia wodogłowia jest wczesne wykrywanie, leczenie i zapobieganie zakażeniom. Dziecko z wodogłowiem wymaga częstej medycznej oceny w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania zastawki.
Zespół medyczny ciężko pracuje z rodziną w celu kształcenia i wskazówki, jak dziecko rośnie i rozwija się.
Bibliografia
- Jerzy Szczapa ; Podstawy neonatologii. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2008
