Odruch to reakcja układu nerwowego powstająca w odpowiedzi na drażnienie receptorów skóry, ścięgien, mięśni, błony śluzowej lub źrenic. Odzwierciedla ogólną zdolność organizmu do reagowania na bodźce. Mogą nimi być środowisko zewnętrzne (dźwięk, światło, dotyk, zapach) lub środowisko wewnętrzne (zmiana składu chemicznego krwi, podrażnienie organów wewnętrznych).
Odpowiedzią na dowolny bodziec są skurcze mięśni, wywołujące ruch lub sekrecję gruczołów (wydzielanie soku żołądkowego, śliny itp.).
Z drugiej strony odruchy mogą być rozpatrywane jako pewien “program” pierwotnych ruchów i działań pozwalający organizmowi przetrwać w danych warunkach. W tym przypadku mowa jest o odruchach wrodzonych, bezwarunkowych.
W fizjologii wyróżnia się również odruchy warunkowe (wyuczone, nabyte) oraz specyficzne - reakcje na bodziec słowny (mowa). Dziecko rodzi się wyposażone w zestaw odruchów, które pozwalają organizmowi przystosować się do otaczającego środowiska i rozwoju działalności psychicznej. Są to odruchy bezwarunkowe lub wrodzone.
Odruchy wrodzone charakteryzują się stałymi specyficznymi sekwencjami zachowań. Są one uaktywnione mimowolnie w reakcji na specyficzny dla każdego z nich bodziec, zapewniając tym samym stałość podstawowych funkcji organizmu niezależnie od przypadkowych, przejściowych zmian środowiska.
Odruchy bezwarunkowe są dziedziczone genetycznie i silnie podporządkowane określonym warunkom środowiska. Odruchy bezwarunkowe, organizujące działania dziecka w początkowych etapach jego rozwoju, nie pozostają niezmiennym i ograniczającym programem, lecz wraz z wiekiem stają się bardziej złożone, wchodząc wzajemnie w różne interakcje i tworząc całą złożoność ludzkiego ruchu i zachowania.
Odruchy niemowlęce
Dziecko od urodzenia posiada wrodzone odruchy motoryczne, są to prymitywne reakcje ruchowe, które stanowią podstawę dla rozwoju ruchowego nowo narodzonego dziecka, umożliwiając mu przystosowanie się do otaczającego świata.
Wyróżnia się następujące poziomy odruchów dziecięcych:
- Trwałe automatyzmy, utrzymujące się przez całe życie (rogówkowy, spojówkowy, krtaniowy, połykania, odruchy ścięgnowe nadbrwiowy i inne);
- Odruchy tranzytowe rudymentarne, charakterystyczne dla specyficznych warunków rozwoju analizatora ruchowego i z czasem zanikające, np.:
- automatyzmy grzbietowe, segmentarne: odruch Moro, chwytania, podparcia, chodu automatycznego, pełzania, Galanta, Pereza
- automatyzmy oralno-segmentarne: ssania, poszukiwaczy, trąbkowy, dłoniowo-bródkowy
- odruchy toniczno-pozycyjne: odruchy toniczne szyi
- Odruchy lub automatyzmy pojawiające się w pierwszych miesiącach po urodzeniu:
- odruch błędnikowy, proste i łańcuchowe odruchy szyjne i tułowiowe.
Odruchy niemowlęce dzielimy na:
- Pokarmowe (ssanie, połykanie, wydzielanie śliny)
- Ochronno-obronne (odwracanie lub podnoszenie głowy w położeniu na brzuchu u dziecka w pierwszych tygodniach życia)
- Posturalne – rozmieszczenia części ciała – mogą być spowodowane zmianą położenia ciała w przestrzeni. Dla zachowania równowagi dziecko dąży do skorygowania położenia ciała przez zmianę jego pozycji. W pierwszym półroczu życia dziecko w pozycji poziomej odchyla głowę na bok: w położeniu na brzuchu – do tyłu, na plecach – do przodu, na prawym boku – w lewo, na lewym – w prawo; obrót miednicy wywołuje u dziecka ruch głowy i górnej części ciała w tę samą stronę.
- Skórne – przy drażnieniu skóry niektórych części ciała dziecko wykonuje określone ruchy, np.: odruch Galanta, pełzania, chodu automatycznego. Odruchy te utrzymują się niezbyt długo – do 3-4 miesiąca życia.
Odruchy niemowlęce ze względu na złożoność natury ich reakcji dzielimy na:
- Proste (jednoaktowe, pojedyncze, jednokierunkowe): odruch chwytny, odruch dłoniowo-bródkowy, odruch Babińskiego, odruch Galanta, odruch Pereza i inne;
- Złożone (wieloskładowe, wymagające kilku ruchów lub działań): odruch chodu automatycznego Thomasa, odruch pełzania Bauera, reakcje prostowania tułowia, asymetryczny toniczny odruch szyjny, symetryczny toniczny odruch szyjny, odruch Landaua i inne.
W pierwszych miesiącach życia dziecka obserwuje się liczne zachowania, które powstają w mechanice odpowiedzi na określony bodziec. Dobra znajomość wzorców odruchów oraz okres ich fizjologicznego występowania są przydatne w ocenie neurologicznej niemowlęcia.
Bibliografia
- Chmielnik J., Michałowicz L., Ocena stanu neurologiczna u noworodków i niemowląt.
- Szymańska K., Ocena neurorozwojowa w pierwszym roku życia.
