Układ immunologiczny nowo narodzonego dziecka jest bardzo narażony na infekcje. Noworodek posiada tylko odporność wrodzoną, którą nabył w życiu płodowym.
Nabywanie odporności rozpoczyna się tuż po urodzeniu, jednak dopiero po roku życia stężenie przeciwciał z klasy IgG w organizmie niemowlęcia osiąga ledwie 60% stężenia obecnego u dorosłych. Najlepszym wsparciem dla działania układu odpornościowego małego człowieka jest karmienie piersią – pokarm matki zawiera bowiem niezbędne przeciwciała chroniące przed infekcjami.
Prawidłowo funkcjonujący układ odpornościowy noworodka można nazwać wręcz fundamentem jego rozwoju. Na jego funkcjonowanie wpływa jednak wiele czynników, w tym także odporność obojga rodziców (nie tylko matki, ale i ojca). Komórki układu odpornościowego zaczynają się kształtować u 4–6 tygodniowego płodu.
JAK DZIAŁA UKŁAD IMMUNOLOGICZNY
Główną rolą układu odpornościowego jest wyszukiwanie bodźców, rozpoznawanie ich i zapamiętywanie – w ten sposób kształtuje się tzw. pamięć immunologiczna. Już w chwili urodzenia dziecko styka się z drobnoustrojami – pozostają one na jego skórze, śluzówkach, w przewodzie pokarmowym. W momencie, gdy układ immunologiczny noworodka zetknie się z czynnikami chorobotwórczymi, rozpoczyna on produkcję przeciwciał – tak, żeby zareagować przy kolejnym kontakcie z drobnoustrojami. Przeciwciała te pozostają we krwi na kilka lat. Noworodek do 12. tygodnia życia ma też tzw. bierną odporność nabytą – czyli przeciwciała, które do jego krwi w życiu płodowym transportuje organizm matki za pośrednictwem łożyska. Także poprzez karmienie piersią do organizmu dziecka trafiają przeciwciała klasy IgA, zawarte w mleku matki. Najwięcej jest ich w colostrum (siarze) obecnej w pokarmie zaraz po porodzie. Przeciwciała te chronią śluzówkę przewodu pokarmowego dziecka. Mleko kobiece zawiera także leukocyty i inne składniki o działaniu przeciwzakaźnym (lizozym, laktoferyna, nukleotydy, cukry złożone, kwasy tłuszczowe, bakterie probiotyczne). Krytycznym momentem, kiedy dziecko jest najbardziej narażone na infekcje (tzw. dołek immunologiczny) jest 6. tydzień po urodzeniu. Działanie przeciwciał matki zaczyna słabnąć, a dziecko nie nabyło jeszcze pełnej własnej odporności.
NAJCZĘSTSZE RODZAJE INFEKCJI
U noworodka najczęściej mogą pojawić się infekcje górnych dróg oddechowych oraz gorączka. Katarowi towarzyszą najczęściej obrzęk śluzówki, zatkany nos, trudności z oddychaniem oraz tzw. sapka. Katar może spowodować u dziecka nie tylko problem z oddychaniem, lecz także z jedzeniem – zatkany nos uniemożliwia bowiem prawidłowe uchwycenie piersi i efektywne ssanie. Także sen zakatarzonego noworodka jest przerywany, płytki, dziecko często budzi się z płaczem. Katar u dziecka jest często powodem do dużego niepokoju dla niedoświadczonych rodziców. Dziecko nie potrafi samo pozbywać się zalegającej wydzieliny, należy więc mu w tym pomóc. Można stosować preparaty na bazie wody morskiej – nawilżą one śluzówkę, rozrzedzą wydzielinę i ułatwią jej usuwanie, np. za pomocą specjalnego aspiratora. W przypadku silniejszego kataru można stosować specjalne krople do nosa dla niemowląt, oparte na naturalnych składnikach. Nie mogą one jednak mieć oleistej konsystencji. Preparaty takie stosuje się 2–3 razy na dobę albo tylko na noc – i nie dłużej niż przez 5 dni. W przypadku przedłużającego się kataru, któremu towarzyszy gorączka, brak apetytu czy inne niepokojące objawy (np. duszności) niezbędna jest wizyta u lekarza. Kaszel u noworodka przebiega w nieco inny sposób niż u dzieci starszych. Przeziębieniu najczęściej towarzyszy tzw. sapka, czyli trudności z oddychaniem. W przypadku poważniejszych infekcji (zapalenia oskrzeli czy płuc) można zauważyć postękiwanie i przyspieszony oddech (szybkie poruszenia klatki piersiowej i skrzydełek nosa). Jeśli wokół ust pojawi się zasinienie, może to świadczyć o niedotlenieniu. W razie zaobserwowania poważniejszych infekcji bądź jakichkolwiek innych niepokojących sygnałów, należy niezwłocznie zgłosić się bezpośrednio do lekarza, który wdroży odpowiednie leczenie. Często dziecko będzie musiało pozostać w szpitalu i przejść kurację antybiotykową (podawaną dożylnie).
W PRZYPADKU GORĄCZKI
Infekcjom często towarzyszy także gorączka, choć warto pamiętać, że u noworodków zwykle nie występuje temperatura wyższa niż 39°C, a często nawet przy ciężkich infekcjach temperatura ciała dziecka może być obniżona. System termoregulacji u noworodka nie funkcjonuje jeszcze w pełni sprawnie, stąd łatwo może dojść zarówno do wychłodzenia, jak i przegrzania. W tym drugim przypadku może pomóc ochładzająca kąpiel (w temperaturze niższej o 2 stopnie od ciepłoty ciała), zmiana ubranka na lżejsze, nieprzegrzewanie pokoju. Jeśli przyczyną podniesienia temperatury ciała dziecka jest infekcja, niezbędna jest czujność. Przede wszystkim nie wolno dopuścić do odwodnienia – matka powinna wtedy częściej przystawiać dziecko do piersi lub podawać mu wodę z glukozą. Doraźnie, w celu obniżenia gorączki, można zaaplikować paracetamol (w postaci roztworu przeznaczonego dla noworodków), pamiętając, aby nie przekraczać zalecanych dawek. Jeśli jednak gorączka jest wysoka, niezbędna jest wizyta u lekarza.
ODPORNOŚĆ A POKARM MATKI
W okresie, gdy układ odpornościowy niemowlęcia dopiero się kształtuje, najlepszym dla niego wsparciem jest naturalne karmienie. Stanowi ono najskuteczniejszą ochronę przed wirusami i bakteriami, pomaga też skrócić czas infekcji. Mleko matki zawiera sto razy więcej przeciwciał niż osocze krwi dorosłego człowieka. Najwięcej jest ich w siarze (colostrum), jednak są one obecne także w mleku przejściowym i dojrzałym. Pokarm kobiecy zawiera też białka odpornościowe, lizozym ograniczający działanie drobnoustrojów, a także immunoglobuliny oraz probiotyki i prebiotyki. Na budowanie odporności noworodka doskonale wpływa… nocne karmienie, a to dlatego, że organizm matki wytwarza w nocy pokarm bogatszy w cenne kwasy tłuszczowe. Wchodzące w skład mleka kobiecego białka, tłuszcze i węglowodany pełnią ważną rolę w budowaniu odporności i jej wspomaganiu. Substancje wchodzące w skład białek (w tym immunoglobuliny IgA) pobudzają układ immunologiczny, zwalczają bakterie, wirusy i alergeny. Inne immunoglobuliny działają przeciw bakteriom salmonelli, wirusom grypy, polio. Jak już wspomniano, dziecko początkowo otrzymuje te składniki wraz z mlekiem matki – dlatego do 2. roku życia ich produkcja przez dziecięcy organizm jest bardzo mała. Jedno z najważniejszych białek zawartych w mleku – kazeina – ma wpływ na wchłanianie cynku, który wspiera układ odpornościowy. Węglowodany obecne w naturalnym pokarmie nie tylko dostarczają dziecku energii, ale także działają jak prebiotyk, pozytywnie wpływając na stan mikroflory jelitowej noworodka i stwarzając dobre warunki do rozwoju bakterii probiotycznych. Probiotyki, także zawarte w mleku kobiecym, uszczelniają ściany jelit i wytwarzają kwaśne środowisko, chroniące przed namnażaniem się bakterii i wirusów oraz rozwojem infekcji i biegunki. Te pożyteczne drobnoustroje wpływają też na lepsze wchłanianie składników mineralnych (wapnia, fosforu, żelaza) i witamin z grupy B, a także pobudzają układ odpornościowy do produkcji przeciwciał. Tłuszcze natomiast ułatwiają przyswajanie niektórych witamin. Warto wiedzieć, że mleko kobiece zawiera odpowiednie stężenie kwasów DHA, niezbędnych do prawidłowego rozwoju mózgu i wzroku, jednak ten bardzo ważny składnik można także suplementować.
MLEKO MODYFIKOWANE
Kwestia karmienia sztucznego budzi dużo emocji właśnie z uwagi na odporność dziecka, jednak jeśli kobieta nie może karmić piersią, lekarz powinien doradzić jej odpowiedni rodzaj mleka modyfikowanego. Mieszanka taka powinna zostać dobrana odpowiednio do wieku dziecka oraz jego ewentualnej skłonności do alergii. W jej składzie powinny się znaleźć probiotyki i prebiotyki, naturalnie dostępne w pokarmie kobiecym. Nowoczesne mieszanki powinny też zawierać długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe LCPUFA, ważne dla rozwoju mózgu i oczu. Dziś producenci mieszanek mleka modyfikowanego dokładają coraz większych starań, aby były one doskonalsze i bardziej dopracowane, jednak nigdy nie będą one idealną kopią pokarmu kobiecego. Przede wszystkim nie zawierają one chroniących przed infekcjami przeciwciał, które znajdują się w mleku matki. Dlatego dla organizmu karmionego sztucznie noworodka walka z wirusami i bakteriami jest większym wyzwaniem. Ryzyko infekcji może zmniejszyć profilaktyczna suplementacja kwasem dokozaheksaenowym (DHA), należącym do grupy kwasów Omega-3. Dodatkowa suplementacja pozwala zmniejszyć u karmionego sztucznie noworodka ryzyko infekcji i poważnych chorób, które mogą być wyjątkowo niebezpieczne dla jego zdrowia i życia.
WARTO WIEDZIEĆ
Immunolodzy kliniczni we współpracy z fundacją im. Jeffreya Modella opracowali listę 10 ostrzegawczych objawów, które kwalifikują dziecko do badań diagnostycznych w kierunku pierwotnych niedoborów odporności. Objawy ostrzegawcze sugerujące pierwotny niedobór odporności
co najmniej 4 zakażenia uszu w ciągu roku,
co najmniej 2 zapalenia zatok w ciągu roku,
trwająca 2 miesiące lub dłużej antybiotykoterapia z niewielką poprawą stanu klinicznego,
co najmniej 2 zapalenia płuc w ciągu roku,
brak przyrostu masy ciała i zahamowanie prawidłowego rozwoju,
powtarzające się głębokie ropnie skórne lub narządowe,
przewlekła grzybica jamy ustnej lub skóry u dzieci po 1. r.ż.,
konieczność długotrwałego leczenia zakażeń dożylnymi antybiotykami,
przebycie 2 lub więcej ciężkich zakażeń tkanek miękkich, w tym posocznica,
wywiad rodzinny wskazujący na występowanie pierwotnych niedoborów odporności.
Żródło:
Bernatowska E., Choroby układu odpornościowego i szczepienia ochronne, [w: ] Kawalec W., Grenda R., Ziółkowska H. (red.), Pediatria, t.2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013
