Ręce stanowią główną drogę przenoszenia chorobotwórczych mikroorganizmów. W związku z tym prawidłowa higiena rąk jest podstawową zasadą w zapobieganiu zakażeniom. Higiena rąk to podstawa w zachowaniu zdrowia, profilaktyce i bezpieczeństwie miejsca pracy oraz poza nią. To najbardziej skuteczny, tani i łatwo dostępny sposób zapobiegania zakażeniom.
Obecnie na skórze rąk wyróżniamy dwie grupy bakterii:
Bakteryjna flora przejściowa
Drobnoustroje występujące okresowo, zazwyczaj nie rozmnażające się na dłoniach – są bardzo chorobotwórcze. Pojawiają się na skutek kontaktu ze środowiskiem i są bardzo łatwe do usunięcia za pomocą środków myjących.
Bakteryjna flora stała Trudna do usunięcia grupa bakterii. Znajduje się w gruczołach łojowych potowych i mieszkach włosowych, czyli w miejscach trudno dostępnych podczas mycia rąk, nawet przy użyciu środków medycznych. Flora ta zapewnia prawidłowe funkcjonowanie skóry, m.in. jako bariera ochronna przed drobnoustrojami chorobotwórczymi.
Grupę tą stanowią drobnoustroje powodujące aktualne zakażenia skóry, m.in. infekcje gronkowcami i grzybami drożdżopodobnymi.
Celem higieny rąk jest zmniejszenie ilości mikroorganizmów bytujących na skórze do bezpiecznego poziomu, a tym samym zmniejszenie ryzyka infekcji. Cel ten można uzyskać przez:
higieniczne mycie rąk,
odkażanie rąk (dezynfekcja),
chirurgiczne mycie rąk,
ochronę rąk przez stosowanie rękawiczek.
PRZYGOTOWANIE RĄK DO PRACY
Oczywistym wymogiem jest zdrowa skóra i zdrowe paznokcie. Warto podkreślić, że ze względu na bezpieczeństwo własne i pacjenta osoby ze zmianami chorobowymi powinny być odsunięte od pracy do czasu wyleczenia. Zmieniona chorobowo skóra jest łatwiej kolonizowana przez bakterie, a duża liczba drobnoustrojów i podświadome unikanie bólu związanego z ekspozycją zmian na preparaty stosowane do dezynfekcji rąk znacznie ograniczają skuteczność i częstość dekontaminacji. Mimo istotnego ryzyka transmisji drobnoustrojów i zakażeń za pośrednictwem personelu problem występowania zmian chorobowych na rękach często w Polsce jest bagatelizowany.
Osoby bezpośrednio kontaktujące się z pacjentem nie mogą mieć długich paznokci. Zalecane są paznokcie naturalne i krótkie do 0,5 cm długości wolnej płytki.
Lakier na paznokciach, zwłaszcza złuszczający się, istotnie zwiększa liczbę bakterii na rękach. Ze względu na zbyt małą liczbę badań odnoszących się do wpływu lakierowanych paznokci na przenoszenie się zakażeń brak jest jednoznacznych zaleceń w tym zakresie.
Zgodnie z rekomendacjami CDC (Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom) i WHO przed podjęciem pracy w obszarach zwiększonego ryzyka należy zdjąć biżuterię. Wykazano, że u osób noszących pierścionki lub obrączki na skórze rąk o wiele częściej występują pałeczki Gram (-), a kolonizacja ta może się utrzymywać przez wiele miesięcy. Nadmienić również trzeba iż noszenie zegarków lub bransoletek utrudnia prawidłową dekontaminację.
Najlepszą metoda kontroli prawidłowego przygotowania rąk do pracy jest samokontrola. Dobre efekty daje też kontrola prowadzona przez osoby bezpośrednio nadzorujące personel medyczny, uzupełniona okresową kontrolą prowadzoną przez pielęgniarkę epidemiologiczną.
ZASADY MYCIA RĄK:
Mycie rąk pod bieżącą, letnią wodą, płynnym mydłem usuwa mechanicznie drobnoustroje kolonizujące przejściowo powierzchnie skóry. Zgodnie z rekomendacjami WHO jest zalecane jeżeli:
- ręce są brudne lub zanieczyszczone krwią oraz innymi płynami ustrojowymi
- w środowisku pracy personelu wystąpi zakażenie lub podejrzenie zakażenia patogenami wytwarzającymi przetrwalniki
- po wejściu i przed wyjściem z miejsca pracy
- po wyjściu z toalety
- po wykonaniu prac porządkowych i czystościowych
- przed spożywaniem posiłku
- przed przystąpieniem do pielęgnacji dzieci i chorych
- po zakończeniu czynności pielęgnacyjnych
- przed karmieniem chorych i przed kontaktem z żywnością
- po każdorazowym kontakcie z ziemią
Myjąc ręce, należy nakładać mydło wyłącznie na wstępnie zwilżoną skórę, ponieważ zapobiega to jej podrażnieniom. Po umyciu rąk, trwającym nie krócej niż 15 sekund, i dokładnym spłukaniu mydła, dopływ wody w tradycyjnych kranach powinien być zamknięty przez jednorazowy ręcznik, ponieważ bezpośredni kontakt z kurkiem może prowadzić do ponownej kontaminacji rąk.
Ręce należy osuszyć papierowym, jednorazowym ręcznikiem. Ręczniki wielorazowego użycia (tekstylne), podobnie jak mydło w kostkach, stanowią duże zagrożenie infekcją. Wycieranie w nie rąk powoduje nanoszenie drobnoustrojów na umytą skórę. Dopuszczalne jest używanie ręczników (ściereczek) z tkaniny, pod warunkiem, że będą one wykorzystane tylko jeden raz, na takiej samej zasadzie jak ręcznik papierowy. Przy umywalce powinien znajdować się pojemnik z płynnym mydłem, podajnik papierowych ręczników, kosz na zużyte ręczniki. Zapas ręczników powinien być przechowywany w higienicznych warunkach, najlepiej zabezpieczony folią przed wilgocią i kurzem. Krany w umywalkach najlepiej, jeśli są pedałowe lub na fotokomórkę, a pojemniki na mydło z automatycznymi dozownikami wiszące.
ALGORYTM – HIGIENICZNE MYCIE RĄK WG. AYLIFFE
- Pobierz mydło z dozownika
- podstaw lewą dłoń pod dozownik,
- naciśnij ramię dozownika prawym łokciem. Myj ręce wg techniki Ayliffe,
- powtarzając każdą czynność 5 razy. Powtórz czynności, zmieniając ręce.
- pocieraj dłonią o dłoń
- Pocieraj częścią dłoniową prawej ręki o powierzchnię grzbietową lewej ręki
- Spleć palce i przesuwaj nimi aż do zagłębień między-palcowych
- Pocieraj grzbietową powierzchnią zgiętych palców jednej dłoni pod zgiętymi
palcami drugiej dłoni - Chwyć kciuk prawej dłoni w lewą dłoń i wykonuj ruchy obrotowe wokół
kciuka - Pocieraj okrężnie opuszkami palców prawej ręki zagłębienie dłoniowe lewej
ręki
Najczęściej pomijane miejsca w trakcie dekontaminacji.
Mycie lub dezynfekcja muszą objąć wszystkie obszary skóry, w tym: powierzchnię zewnętrzną dłoni, przestrzenie między-palcowe i okolice około-paznokciowe; każdą z tych powierzchni należy przetrzeć pięciokrotnie. Najczęściej pomijane obszary to kciuk, grzbietowa część palca wskazującego i środkowego oraz zakończenia palców.
ZASADY DEZYNFEKCJI RĄK:
Dezynfekując ręce, należy aseptyk nakładać na suchą skórę. Woda, która pozostała na rękach, zmniejsza stężenie preparatu, co może znacznie obniżyć skuteczność eliminacji drobnoustrojów. Aby zapewnić prawidłową dezynfekcję skóry, preparat powinien być użyty w objętości zapewniającej wypełnienie dołka zgiętej dłoni. Aseptyk należy wcierać w dłoń aż do wyschnięcia przez 30-60 sek. (metoda Ayliffe).Zgodnie z przyjętymi zasadami dezynfekcja powinna być dominującą metodą dekontaminacji rąk personelu. Mimo oczywistych zalet dezynfekcji (szybkość działania, większą skuteczność eliminacji drobnoustrojów, niższy odsetek podrażnień skóry) w Polsce prawdopodobnie zbyt często
jest stosowane nie zalecane przez WHO do rutynowej dekontaminacji rąk łączenie mycia i dezynfekcji. Przyczyną tego są pudrowe rękawiczki, ponieważ po ich zdjęciu jest konieczne umycie rąk. Wprowadzenie w placówkach służby zdrowia procedur opartych na zaleceniach WHO będzie więc łączyło się z wymianą obecnie stosowanych rękawiczek na bezpudrowe. Należy pamiętać, że częste stosowanie mydła i preparatów na bazie alkoholu zwiększa ryzyko podrażnień skóry i wystąpienia dermatitis.
ZASADY CHIRURGICZNEGO MYCIA RĄK :
Przed wykonaniem zabiegów inwazyjnych w warunkach aseptycznych jest konieczne tzw. chirurgiczne mycie rąk, obejmujące mycie dłoni i przedramion z czyszczeniem paznokci do pierwszego zabiegu, oraz dezynfekcja dłoni i przedramion w czasie zalecanym przez producenta zastosowanego antyseptyku. Preparat należy nałożyć na suchą skórę w objętości, która umożliwi utrzymanie zwilżenia dłoni i przedramion przez wymagany czas dezynfekcji (najczęściej 1,5-3 minuty). Przed założeniem rękawiczek ręce powinny być dokładnie osuszone. Według WHO do chirurgicznego mycia rąk nie jest rekomendowane używanie szczotek, natomiast przed pierwszym zabiegiem zaleca się usunięcie złogów spod paznokci. W tym kontekście powszechne używanie w Polsce jałowych szczotek jednorazowych wyłącznie do czyszczenia paznokci może być akceptowane. Zgodnie z rekomendacjami CDC i WHO chirurgiczną dezynfekcję rąk należy przeprowadzać za pomocą mydła o aktywności przeciwdrobnoustrojowej lub preparatu na bazie alkoholu, najlepiej z dodatkiem zapewniającym przedłużoną aktywność bójczą (IB). Antyseptyk na bazie alkoholu jest jednak zalecany zawsze, jeżeli jakość wody nie jest gwarantowana. W związku z jakością wody w większości polskich szpitali wybór do chirurgicznej dezynfekcji antyseptyku na bazie alkoholu wydaje się oczywisty. WHO nie zaleca sekwencyjnego stosowania mydła antybakteryjnego i preparatu alkoholowego ze względu na zwiększone ryzyko podrażnień skóry.
W celu zminimalizowania występowania kontaktowych zapaleń skóry, związanych z myciem lub dezynfekcją rąk, według WHO jest konieczne stosowanie:
- alternatywnych preparatów do higieny rąk przez osoby z alergią i niepożądanymi reakcjami na produkty stosowane standardowo w danej placówce opieki zdrowotnej
-emulsji lub kremów do rąk w celu zminimalizowania występowania kontaktowych zapaleń skóry, związanych z myciem lub dezynfekcją rąk
Przy wyborze preparatów, WHO zaleca uwzględnienie ewentualnych interakcji między preparatami do dekontaminacji rąk, pielęgnacji skóry i stosowanymi w placówce rękawiczkami. Należy także uzyskać od producenta informacje dotyczące ewentualnego ryzyka skażenia preparatu i upewnić się, że zamawiany preparat jest odpowiedni do zamontowanych dozowników, a w przypadku zakupu nowych środków sprawdzić, czy dozowniki działają właściwie i dozują odpowiednią objętość preparatu. Porównanie kosztów preparatów powinno być dokonywane jedynie dla produktów, które spełniają wymagania dotyczące skuteczności, tolerancji skóry i są zaakceptowane przez personel.
STOSOWANIE RĘKAWICZEK
W placówkach służby zdrowia sterylne rękawiczki są stosowane w czasie wykonywania zabiegów w warunkach aseptycznych (ochrona pacjenta), natomiast rękawiczki niesterylne są zakładane w celu ochrony personelu przed skażeniem skóry rąk drobnoustrojami obecnymi w materiale biologicznym. Zgodnie z rekomendacjami WHO należy:
używać rękawiczek zawsze, jeśli może dojść do kontaktu z krwią lub innym potencjalnie zakaźnym materiałem, błoną śluzową albo uszkodzoną skórą
zdejmować rękawiczki po zakończeniu pracy przy pacjencie i nigdy nie używać tej samej pary rękawiczek do opieki nad więcej niż jednym pacjentem
wymienić lub zdjąć rękawiczki, jeśli u danego pacjenta albo w jego środowisku zmienia się miejsce pielęgnacji ze skażonego na inne
Stosowanie rękawiczek nie zwalnia od dezynfekcji rąk.
Rękawiczki medyczne należy przechowywać w oryginalnych opakowaniach do czasu ich użycia; podobnie jak antyseptyki powinny być dostępne przy łóżku pacjenta. Należy zapewnić personelowi rękawiczki różnego typu (zróżnicowana indywidualna podatność na alergię) i w różnych rozmiarach. Stosowanie rękawiczek może niekorzystnie wpływać na stan skóry rąk. W celu zminimalizowania ryzyka podrażnień skóry rękawiczki muszą być nakładane wyłącznie na osuszone dłonie, a osoby ze skłonnością do alergii powinny unikać ekspozycji na alergeny zawarte w rękawiczkach lateksowych.
PIELĘGNACJA DŁONI
Pielęgnacja dłoni i dobór odpowiednich preparatów dotyczy szczególnie osób, których skóra rąk z racji wykonywanego zawodu najbardziej narażona jest na zniszczenie i wysuszenie. Podstawą jest systematyczna, codzienna dbałość. Cienka skóra rąk (w najgrubszym miejscu, na wewnętrznej stronie dłoni ma grubość zaledwie kilku milimetrów) jest prawie bez podściółki tłuszczowej i z niewielką liczbą gruczołów łojowych. Wysycha więc bardzo szybko. Szkodzi jej wysoka temperatura. Staje się wtedy szorstka, powstają na niej zmarszczki. Elastyczność i miękkość może jej zapewnić regularne, najlepiej po każdym myciu higienicznym, używanie kremu pielęgnacyjnego, częste wykonywanie kąpieli parafinowych, maseczek. Na ręce szczególnie zniszczone można na noc po nałożeniu kremu założyć bawełniane rękawiczki. Pozytywne efekty daje moczenie dłoni w ciepłej oliwie, nakładanie parafiny, wykonywanie peelingu, masażu. Masaże udrażniają naczynia krwionośne i limfatyczne, stabilizują przemianę materii. Nakładanie po tych zabiegach odżywczego kremu powoduje, że substancje aktywne w nim zawarte lepiej i głębiej wnikają w skórę. Zawarte w kremach naturalne ekstrakty z rumianku, róży, malwy koją podrażnioną skórę, prowitamina B5 pobudza mikro-cyrkulację, witamina E i alantoina łagodzą i zmiękczają skórę. Panthenol natomiast i bisabolol mają działanie kojące i regenerujące.
Najbezpieczniejszym sposobem pielęgnacji skórek wokół paznokci jest tzw. manicure biologiczny. Jest on całkowicie nieinwazyjny, ponieważ nie wykorzystuje się przy nim narzędzi. Zmiękczony środkiem chemicznym naskórek usuwany jest z płytki paznokciowej drewnianym patyczkiem. Na co dzień, przy tendencji do pękania cienkiej, delikatnej i podatnej na pękanie skóry wokół paznokci, można stosować olejki lub kremy o właściwościach zmiękczających i wygładzających.
Problemy z kruchością i łamliwością paznokci, bardzo często rozwiązuje się dzisiaj sztucznymi paznokciami, wykonanymi z najróżniejszych materiałów, najróżniejszymi technikami. Uwaga jednak na higienę i ryzyko infekcji, szczególnie grzybiczej! Warto pomyśleć natomiast o pomocy w postaci preparatów doustnych, które korzystają z właściwości wzmacniających i odbudowujących ze strony krzemionki, skrzypu polnego, witamin z grupy B, witaminy A i E.
BIBLIOGRAFIA:
- http://www.bhp.abc.com.pl
- http://www.zakazenia.org.pl
- „Praca i zdrowie” dr n. med. A. Pawlik- wydawnictwo Unimedia Sp.z o.o.
- Higiena i mycie rąk, Aneta Klimberg, Jerzy T. Marcinkowski
- Medycyna Pracy 2007;58(4):291 – 297 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
- http://medpr.imp.lodz.pl
