Rozwój prenatalny dzieli się na trzy trymestry, tzn. na trzy równe odcinki czasowe, z których każde obejmuje trzy miesiące. Pierwsza faza to faza jajowa 0-2 tygodnia.
Pierwszy trymestr to okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje nowa istota ludzka, która pod koniec trzeciego miesiąca przypomina wyglądem miniaturowego człowieka i ma wszystkie, funkcjonujące już, podstawowe narządy wewnętrzne. Tempo tworzenia się komórek nerwowych jest imponujące: kilka tysięcy nowych neuronów przybywa co minutę w drugim, a co sekundę w trzecim miesiącu życia. Następuje ich przemieszczanie i różnicowanie. Dla matki jedyną oznaką istnienia dziecka są na tym etapie zmiany w jej samopoczuciu fizycznym i psychicznym. Te najwcześniejsze sygnały płynące od dziecka są nazywane dolegliwościami pierwszego okresu ciąży. Matka skupia się bardziej na sobie i na tym, że rozpoczął się dla niej stan zwany ciążą, niż na rozwijającym się dziecku.
Drugi trymestr rozwoju.
Zakończyło się już tworzenie organów. Rozwój w tym trymestrze to przede wszystkim intensywny wzrost oraz duże tempo zmian układu nerwowego. Doskonalą się zdolności ruchowe i zmysłowe. Dziecko jest już w tym okresie bardzo aktywne, a przestrzeń wokół niego pozwala mu na nieskrępowane i wszechstronne ćwiczenia ruchowe, wyczuwalne już przez matkę.
Trzeci trymestr.
Najbardziej charakterystyczną cechą tego okresu jest wzrastająca możliwość przeżycia dziecka poza organizmem matki. Jeśli urodzi się ono po 28. a przed 36. tygodniem ciąży, nazywamy go wcześniakiem i jego szanse prawidłowego rozwoju zależą m.in. od płci (większa przeżywalność dziewczynek), wagi ciała, wad lub chorób wrodzonych, przyczyn przedwczesnego urodzenia się. Jeszcze do niedawna badania naukowe pomijały okres prenatalny i traktowały go jedynie jako okres rozwoju fizycznego, który nie ma wpływu na rozwój psychiczny dziecka. Ale tak jak wejście w środku filmu stwarza trudności w zrozumieniu tego, co zadecydowało o toczącej się akcji, podobnie rozpoczęcie badań nad istotą ludzką po urodzeniu, wyklucza zrozumienie tego, co decyduje o stanie rozwoju w momencie narodzin. Dziś wiadomo, że prawie 70% uszkodzeń mózgu dokonuje się w okresie życia płodowego. Jest to związane z faktem, że układ nerwowy w czasie ciąży jest wrażliwy na działanie szkodliwych czynników. Warto przez cały czas mieć na uwadze, że środowisko ma wpływ na dziecko już od momentu jego rozwoju w macicy. Dlatego też należy stworzyć dziecku przyjazne warunki rozwoju nawet, jeśli nie jest ono dzieckiem planowanym. Rodzice muszą w każdym momencie pamiętać, że dziecko nie jest za nic odpowiedzialne, ponieważ samo nie zadecydowało o swoim pojawieniu się na świecie.
W początkowym okresie ciąży decydujący wpływ na rozwój płodu mają czynniki genetyczne. Na dalszym etapie ustępują one w dużym stopniu miejsca czynnikom środowiskowym, które bezpośrednio wpływają na rozwój w okresie życia wewnątrzmacicznego. Dlatego też zdrowie kobiety i tryb jej życia mogą doprowadzić do uszkodzenia mózgu. To, co dzieje się z matką, ma bezpośredni wpływ na rozwój płodu. Matka musi w okresie ciąży zrezygnować z używek tj. papierosów, alkoholu, narkotyków, oraz niezdrowego odżywania się w fast food’ach, ponieważ uszkadzają one zdrowie fizyczne płodu i niszczą cewę nerwową, co w późniejszym czasie może spowodować poważne wady w rozwoju psychofizycznym dziecka. Nie jest niestety prawdą, że słuchanie muzyki klasycznej w ciąży doprowadzi do tego, że dziecko będzie geniuszem muzycznym, ale ten gatunek muzyki ma kojący wpływ na dziecko, nawet podczas rozwoju wewnątrzmacicznego. Poza tym może się okazać, że kompozycja, jaką najczęściej słuchała matka w ciąży, jest tą melodią, która będzie uspokajać płaczącego malucha. Mając na uwadze, że dziecko nie zawsze jest planowanym gościem należy pamiętać o syndromie odrzucenia, który często pojawia się u młodych matek porzuconych przez ojca dziecka. Rodzina ciężarnej zyskuje wówczas kluczowe znaczenie: jeśli przyszła matka będzie miała pewność, że ktoś jej pomoże, wtedy dziecko będzie rozwijało się i urodzi w poczuciu spokoju. Wprawdzie dziecko do ok. 26 tygodnia nie czuje bólu, natomiast odczuwa wszelkie zmiany fizyczne środowiska, które je otacza. Warto pamiętać, że wszystkie czynniki wpływające stresogennie na matkę mają swoje odbicie nie tylko w jej psychice, ale również w czynnościach jej organizmu powodując na przykład zmiany przepływu tlenu. Stres u będącej w ciąży kobiety może doprowadzać do zaburzeń oddechowych i przepływu tlenu przez sznur pępowinowy (na sali porodowej nazywa się to stresem i distresem u płodu wywołanym stanem matki). Rozwój psychiczny dziecka jest uzależniony od rozwoju fizycznego dziecka wewnątrz macicy. Dopiero wykształcenie cewy nerwowej pozwala na rozpoczęcie działań w kierunku stymulacji rozwoju psychiki dziecka. Nikt oczywiście nie zabrania, by i przed tym okresem stymulować płód poprzez głaskanie brzucha, mówienie do dziecka lub wykonywanie lekkich ćwiczeń fizycznych, ponieważ dobra kondycja matki pozytywnie wpływa na kształtowanie się płodu i na lepsze utlenienie rozwijającego się dziecka. Ćwiczenia należy jednak wykonywać pod okiem instruktorów. W okresie prenatalnym odnotować można również pierwsze przejawy przechowywania informacji. Uchwytne oznaki pamięci sięgają 7.-8. miesiąca życia. Przejawiają się one w bezpośrednich wypowiedziach dzieci, zwłaszcza w zabawie, oraz w śnie i hipnozie dzieci i dorosłych.
Dziecko w 3. trymestrze ciąży jest zdolne przeżyć różne stany uczuciowe (na przykład radość, niepokój, lęk). Są one wywołane określonym w danej chwili układem hormonów organizmu matki i można je modyfikować za pomocą środków farmakologicznych. Częste przeżywanie danego stanu emocjonalnego „nastawia" organizm dziecka do układu hormonów odpowiadającego tym emocjom. W ten sposób „pamiętane" przez organizm uczucia mają cechę względnej trwałości, wrodzonych predyspozycji do lękliwości lub radosnego wkroczenia w świat poza łonem matki. W fazie prenatalnej tworzą się biologiczne uwarunkowania do kształtowania niektórych aspektów osobowości mających swe podłoże w strukturze i funkcji układu nerwowego. Ostatni trymestr ciąży jest okresem zdobywania przez dziecko doświadczenia, które stanowi predyspozycje osobowościowe do otwartości, zaufania, poczucia bezpieczeństwa i optymizmu.
Warto zaznaczyć, że wiedza rodziców na temat prawidłowego przebiegu ciąży nie zaburza pięknych uczuć, lecz przeciwnie - wzbogaca je, czyni pełniejszymi, racjonalnymi, a co najważniejsze, posługiwanie się nią przynosi efekt w postaci zdrowego dziecka. Kobieta w ciąży musi szczególnie dbać o swoje zdrowie. Groźnie dla płodu mogą okazać się zarówno choroby, na które zapadnie przyszła matka w okresie ciąży, jak i oddziałujące na nią toksyczne środki chemiczne bądź farmakologiczne. Większość narządów formuje się w pierwszych trzech miesiącach życia płodowego, dlatego w tym właśnie okresie płód jest najbardziej wrażliwy na przekazywanie mu przez krew matki szkodliwe czynniki środowiska. Jednym z takich czynników jest alkohol. Alkohol jako zagrożenie cywilizacyjne i społeczne jest przyczyną powstawania wielu wad rozwojowych u dzieci. Kojarzenie się w pary osób o podobnych skłonnościach powoduje nie tylko zdwojenie materiału genetycznego ale i predysponuje dziecko do popadnięcia w alkoholizm. Mózg płodu jest najbardziej podatny na niszczące działanie alkoholu w okresie najszybszego rozwoju –w pierwszym trymestrze ciąży, kiedy tworzą się narządy. Przewlekły alkoholizm matki powoduje uszkodzenie mózgu w okresie prenatalnym. U noworodków, matek pijących podczas ciąży, obserwowano bezpośrednio po urodzeniu obecność objawów zespołu abstynencyjnego (drżenia, wzmożone napięcie mięśniowe, osłabienie, zaburzenia snu, płaczliwość, trudności w ssaniu itp.). Najpoważniejszym powikłaniem jest jednak, tzw. alkoholowy zespół płodowy. Charakteryzuje się on niską wagą urodzeniową i złym stanem ogólnym noworodka (m.in. częste wady serca, deformacje stawów), opóźnieniem rozwoju psychomotorycznego oraz obecnością licznych wad rozwojowych (głównie twarzy i układu kostno-stawowego). Objawom tym towarzyszą różnego rodzaju zaburzenia neurologiczne oraz obniżenie sprawności intelektualnej i zaburzenia zachowania. Do rozpoznania wystarczy stwierdzenie mniejszego wzrostu, wagi ciała i obwodu głowy, zaburzeń rozwojowych twarzy (małogłowie, małoocze, krótka szczelina powiekowa, wygładzenie górnej wargi z wąskim obszarem czerwieni, słabo wykształcona lub nieobecna rynienka wargowa podnosowa, duży podbródek) oraz niedorozwoju umysłowego. Picie kawy i mocnej herbaty w ciąży należy ograniczyć. Kofeina zawarta w kawie, herbacie, coca-coli przedostaje się do układu krążenia dziecka. Jej nadmiar może powodować poronienia oraz zaburzenia czynności serca u noworodka, a nawet drgawki. Problem, czy nadużywanie kawy i herbaty może doprowadzić do uszkodzenia płodu, nie został definitywnie rozstrzygnięty. Doświadczenia na zwierzętach prowadzą do wniosku, że należy zachować ostrożność w używaniu kofeiny. Obserwacje na ludziach wykazały, że kofeina może szkodliwie wpływać na przebieg ciąży. Palenie tytoniu tak jak alkohol jest wielkim zagrożeniem dla rozwoju dziecka. Ciąże kobiet palących należą do ciąż wysokiego ryzyka. 2-krotnie wzrasta ryzyko samoistnych poronień, obserwujemy zwiększone ryzyko powikłań ciąży, takich jak: łożysko przodujące, krwawienia z dróg rodnych, przedwczesne odejście wód płodowych i przedwczesne odklejanie się łożyska. Badania grubości kory mózgowej u nastolatków, których matki paliły w ciąży, wykazały cieńszą korę w okolicach płatów czołowych, co korelowało ze znacznie zmniejszoną zdolnością do zachowań opiekuńczych – zaburzenia te były wyraźniejsze u dziewcząt Obserwowano
także liczne zaburzenia funkcji poznawczych. Wykazano m.in. negatywny wpływ palenia który może spowodować mniejsze zdolności w zakresie arytmetyki, gramatyki, nauki języków. W grupie dzieci matek palących w ciąży wykazano większe zaburzenia w gaworzeniu w wieku 8 miesięcy. Jednocześnie stwierdzono protekcyjny wpływ karmienia piersią na te umiejętności. U chłopców, których matki paliły w ciąży, dominowały zaburzenia zachowania pod postacią zachowań agresywnych czy nadpobudliwości ruchowej (attention deficit hyperactivity disorder– ADHD). U obu płci obserwowano zaburzenia strefy motywacyjnej, manifestujące się zwiększoną częstością stosowania używek, opuszczaniem zajęć szkolnych oraz zachowaniami antyspołecznymi.
BIBLIOGRAFIA:
Harwas – Napierała. B, Trempała J.; Psychologia rozwoju człowieka charakterystyka okresów życia; Warszawa 2005
Kornas – Biela. D; Kontakt rodziców z dzieckiem przed urodzeniem; Warszawa 1995
Kornas – Biela. D; Kształtowanie się przywiązania matki i dziecka w prenatalnym okresie jego rozwoju; Lublin 1992
Kornas – Biela. D; Psychologia prenatalna a psychologia rozwoju: kilka uwag medycznych; Poznań 1995
Wolański N, Siniarska A; Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania; Warszawa 1983
