Choroby brudnych rąk to z reguły takie choroby, które przenoszone są drogą pokarmową przy braku niedostatecznej higieny. Chorobami tego typu zarażamy się poprzez jedzenie niemytych owoców i warzyw, nieświeżych produktów, picie nieprzegotowanej wody niewiadomego pochodzenia oraz przez nieprzestrzeganie podstawowych zasad higieny podczas jedzenia (brudne ręce czy naczynia). Należą do nich między innymi: wirusowe zapalenie wątroby typu A, zatrucie bakteriami z rodzaju Salmonella lub Shigella, bakteryjne zapalenie jamy ustnej, a także owsica itp.
Na tego typu choroby najczęściej narażone są mimo wszystko dzieci w wieku przedszkolnym, które jeszcze nie wykształciły w sobie odruchu np. mycia rąk po wyjściu z toalety, czy wracając z piaskownicy w biegu chwycą coś do jedzenia, zapominając po drodze o umyciu rączek. Szczególnie narażone na zakażenie są dzieci przebywające przez dużą część dnia w większych zbiorowiskach (domy dziecka, żłobki, przedszkola, rodziny wielodzietne). Chociaż z drugiej strony, proszę spojrzeć na dorosłych, ilu z nich myje ręce po wyjściu z toalety? Z dziećmi jest jeszcze inny problem, mianowicie dzieci poznają świat rączkami, wszystkiego muszą dotknąć, poczuć, a często nawet posmakować. Potem palce wędrują do buzi, a z nimi bakterie, wirusy, jaja pasożytów.
Do chorób brudnych rąk zaliczamy
Wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW A)
To żółtaczka pokarmowa – ostra choroba zakaźna, którą można „złapać”, jedząc skażoną wirusami (enterowirusy) żywność, pijąc skażoną wodę czy korzystając z tej samej toalety, co osoba chora. Wirus wydalany jest ze stolcem 2-3 tygodnie przed i 8-10 dni po wystąpieniu żółtaczki. Większość zakażeń jest bezobjawowych. Początkowo przypomina grypę: dziecko źle się czuje, bolą je mięśnie i brzuszek. Po kilku dniach gorączki skóra i białka oczu mogą nabrać żółty odcień, mocz staje się ciemny, a kupka jasna. Rozpoznanie stawia się na podstawie objawów, wyników badań odzwierciedlających czynność wątroby oraz badań serologicznych. Leczenie jest objawowe – nawadnianie, leki przeciwbólowe, dieta lekkostrawna. Profilaktyka: odpowiednia higiena, zalecana jest szczepionka przeciw WZW A (płatna, 2 dawki w odstępie 3 miesięcy, można szczepić >1 r.ż.). Odporność po zakażeniu pozostaje na całe życie.
Rotawirusy oraz inne wirusy biegunkowe (norowirusy)
Najczęstsza przyczyna biegunki zakaźnej. Wirusy te są oporne na czynniki środowiskowe. Zachorowania zdarzają się głównie u dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat (rotawirusy) oraz u dzieci starszych i dorosłych (norowirusy). Objawy: biegunka wodnisto-śluzowa, z gorączką, bez domieszki krwi w stolcu, zaburzenia trawienia i wchłaniania (uszkodzenie enterocytów jelita cienkiego). Mogą im towarzyszyć wymioty i objawy nieżytu dróg oddechowych. Rozpoznanie stawia się na podstawie objawów klinicznych i ewentualnych badań serologicznych. Leczenie: objawowe (nawadnianie, przeciwgorączkowe). W przypadku rotawirusa istnieje szczepionka podawana w 2 dawkach w odstępie 4 tygodni od 6 tygodnia życia, nie później niż do 24 tygodnia życia.
Salmonella
Bakterią dziecko może zarazić się, jedząc np. skażone jajka, lody, ciastko z kremem, mleko czy majonez. Nęka je biegunka, bóle brzuszka, gorączka i wymioty, najczęściej po 10-12 godzinach od jedzenia. Stolce oddawane są często (do 15 razy na dobę), czasem z domieszką śluzu i krwi. Gorączka jest wysoka 38-40°C. Inne postacie zakażenia: posocznica, postacie narządowe (zapalenie ucha środkowego, zapalenie płuc, odmiedniczkowe zapalenie nerek itp.). Im młodsze dziecko, tym większe zagrożenie. Potwierdzeniem choroby jest badanie kału. Nosicielstwo salmonelli wykrywa się poprzez wykonanie badania bakteriologicznego kału osób podejmujących pracę przy produkcji i sprzedaży żywności. Badanie to zleca się również pracownikowi, jeśli leczony był z powodu zatrucia pokarmowego. Dopóki istnieje nosicielstwo tej bakterii, nie można pracować w bezpośrednim kontakcie z żywnością. Leczenie odbywa się w szpitalu i polega na podawaniu płynów i antybiotyku.
Czerwonka
Przyczyną wywołanej przez nią biegunki są różne gatunki pałeczki czerwonki (Shigella). Źródłem zakażenia jest kontakt z chorym człowiekiem lub zakażoną przezeń żywnością. Bakteria ta rozprzestrzenia się wraz z wydalaniem kału przez nosicieli i osoby chore, a do zakażenia dochodzi najczęściej metodą „brudnych rąk”, poprzez zainfekowane pożywienie czy wody gruntowe. Shigella zakaża najczęściej sałatki, surowe warzywa, mleko i nabiał, drób, wody gruntowe w najbliższej okolicy. Bardzo szybko rozprzestrzenia się w dużych skupiskach ludzi. W odróżnieniu od salmonelli, aby doszło do zakażenia, wystarczy kilka (ok. 10) bakterii! Objawy choroby pojawiają się już w ciągu kilkunastu godzin od zakażenia. Są nimi częste, skąpe, wodniste stolce. Po początkowym okresie wodnistej biegunki, wysokiej gorączki, osłabienia, w ciągu 24 godzin dochodzi zwykle do wystąpienia parcia na stolec oraz zapalenia jelita grubego, manifestującego się stolcami z krwią i śluzem. Podstawą rozpoznania jest dodatni wynik badania bakteriologicznego kału. Leczenie: antybiotykoterapia oraz leczenie objawowe (nawadnianie, przeciwgorączkowe).
Gronkowcowe zatrucie pokarmowe
Gronkowce natomiast najlepiej rozwijają się w słodyczach, np. kremach, lodach, mleku i przetworach mlecznych, ciastkach, galaretkach, sałatkach. Namnażaniu ich sprzyja przetrzymywanie tych produktów spożywczych w cieple oraz zamrażanie ich i odmrażanie. Gronkowce są wszędobylskimi bakteriami ropnymi, a ich źródłem w produktach spożywczych jest człowiek chory (np. sprzedawca z ropnymi chorobami skóry, np. krostą ropną, czyrakiem lub innymi zmianami zapalnymi) albo ich nosiciel. Objawy: kurczowe bóle brzucha i wymioty występują już po 2-3 godzinach od spożycia zakażonej potrawy, a w ciągu kilku kolejnych godzin pojawia się biegunka i gorączka do 38°C. Objawy choroby trwają zazwyczaj około 12-24 godzin. Leczenie: objawowe.
W przypadkach zatruć pokarmowych, kiedy występują wymioty, biegunka i gorączka, bardzo łatwo może dojść do odwodnienia. Szczególnie narażone są niemowlęta i małe dzieci, których organizm w głównej mierze składa się z wody. Wtedy postępowaniem z wyboru jest częste nawadnianie, ale małymi porcjami, chłodnymi lub letnimi napojami (woda, herbata), ścisła dieta, podawanie leków przeciwgorączkowych, probiotyków. Nie podaje się leków zapierających, gdyż zatrzymują toksyny w organizmie. W przypadku odwodnienia – dziecko apatyczne, sucha skóra, zapadnięte ciemiączko, suchy język i błony śluzowe jamy ustnej, dziecko słabo siusia – wskazana jest natychmiastowa hospitalizacja.
Owsiki
Owsica należy do najczęstszych chorób pasożytniczych u małych dzieci. To kilkumilimetrowe organizmy, należące do grupy robaków obłych, które wypełzają nocą z odbytu, by złożyć jaja (są tak lekkie, że mogą unosić się z kurzem). Powoduje to swędzenie, więc malec się drapie i przenosi jaja pod paznokciami. Zakażone dziecko często drapie się po pupie, ma podkrążone oczka, bywa niespokojne, zgrzyta ząbkami przez sen, kiepsko sypia, nie ma apetytu. Do zarażenia dochodzi najczęściej drogą pokarmową poprzez dłonie i żywność zanieczyszczoną jajami pasożyta, jak również poprzez zanieczyszczoną bieliznę, pościel czy zabawki. Czasami dostają się one do organizmu poprzez zainhalowanie ich z powietrza zanieczyszczonego unoszącym się kurzem, w którym również mogą się znajdować jaja owsika. Do rozprzestrzeniania się infekcji dochodzi bardzo szybko w skupiskach takich jak żłobki, przedszkola czy szkoły, z powodu nieprzestrzegania podstawowych zasad higieny, przede wszystkim mycia rąk. Owsiki wykrywa się po pobraniu wymazu z okolicy odbytu i zbadaniu pod mikroskopem. Leczenie: leki przeciwpasożytnicze jednorazowo, które się powtarza po 4 tygodniach. Należy przeleczyć całą rodzinę dziecka.
Glista ludzka (Ascaris lumbricoides)
Do zakażenia dochodzi przez zabrudzone ziemią rączki lub zanieczyszczone jedzenie. W jelitach z jaj wykluwają się larwy, które wędrują z krwią do płuc, drażnią tchawicę, powodują odkrztuszanie i ponowne połknięcie glisty, która ostatecznie osiada w jelitach. Dziecku może dokuczać kaszel, zapalenie płuc, wysypka (jako uczulenie na wędrującą larwę), bóle brzuszka, nudności, wymioty, biegunka na przemian z zaparciami, podwyższona temperatura, zgrzytanie ząbkami, a nawet spowolnienie wzrostu. Żeby wykryć glistę ludzką, potrzebne jest przynajmniej trzykrotne badanie kału (bo nie w każdej kupce mogą się znaleźć jaja pasożyta). Leczenie: zażywanie leku przeciwpasożytniczego przez 3 dni, a czasem powtórzenie kuracji po 2 tygodniach.
Lamblioza
Choroba zakaźna wywoływana przez pierwotniaka, Giardia intestinalis jest częstym problemem. Szacuje się, że zarażonych jest ok. 20% dzieci. Na szczęście jednak dolegliwości pojawiają się tylko u nielicznych. Szczególnie narażone na zakażenie są dzieci przebywające przez dużą część dnia w większych zbiorowiskach (domy dziecka, żłobki, przedszkola, rodziny wielodzietne). Badania epidemiologiczne wykazują, że w żłobkach czy przedszkolach odsetek dzieci, u których stwierdzono lamblie w kale wynosi nawet 70%. Najbardziej są narażone dzieci w wieku 4-5 lat. Aktywna postać pasożyta żyje w jelicie cienkim i w drogach żółciowych, natomiast postać przetrwalnikowa (cysta) znajduje się w kale i jest formą „zakaźną” dla drugiego człowieka. Zakażenie może utrzymywać się przez wiele lat, tworząc zwykle stan dynamicznej równowagi pomiędzy zjadliwością pasożyta a stanem odporności żywiciela. Możliwe jest też krótkotrwałe przechorowanie i samoistne pozbycie się lamblii. Cysty lamblii są odporne na warunki środowiska i mogą być przenoszone na kilka sposobów: 1) bezpośrednie zakażenie cystami na drodze pokarmowej lub kontaktowe – brak zachowania higieny (niemycie rąk, używanie tych samych ręczników), 2) przenoszenie cyst przez muchy – spożywanie niedokładnie umytych owoców i warzyw, 3) skażenie cystami wód wodociągowych lub studni (oporna jest na chlor).
Większość zakażeń Giardia intestinalis nie daje żadnych objawów, nosiciele mogą być jednak źródłem zakażenia dla innych dzieci. Objawy mogą być różne: np. bóle brzuszka (zazwyczaj po jedzeniu), chudnięcie, tendencje do biegunek, wzdęcie brzucha, nietolerancja laktozy spowodowana przewlekłym stanem zapalnym jelit, czasem jasne, papkowate kupki oraz brak apetytu czy stany podgorączkowe. Lamblie produkują także toksyny mające wpływ na układ nerwowy człowieka, wywołując takie objawy jak: uczucie przewlekłego zmęczenia, drażliwość, płaczliwość, niespokojny sen, trudności w nauce, brak apetytu, bóle i zawroty głowy, tendencja do omdleń. W wyniku stanów zapalnych w jelitach ich przepuszczalność jest większa, wobec tego do krwi mogą przenikać antygeny i powodować reakcje alergiczne. Poza tym może wystąpić niedokrwistość oraz niedobory witaminowe (witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, D, E, K).
Pierwotniaka wykrywa się poprzez trzykrotne badanie próbki kału pod mikroskopem pobranego w pewnych odstępach czasu, ponieważ cysty wraz z kałem uwalniają się okresowo lub bada się obecność specyficznego antygenu w kale (w nielicznych laboratoriach bada się obecność białek GSA we krwi). Metody inwazyjne: biopsja jelita cienkiego lub sonda dwunastnicza. Podejrzana jest też eozynofilia we krwi. Leczenie: w zależności od zastosowanego przez lekarza preparatu terapia trwa jeden albo kilka dni, powtarzana jest po 10-14 dniach. Lamblioza jest niekiedy oporna na leczenie lub daje nawroty.
Przewlekłemu zakażeniu lub nawrotom choroby sprzyja istnienie u dziecka innych chorób żołądka i jelit, powodujących osłabienie zdolności obronnych przewodu pokarmowego, dieta bogata w słodycze, brak higieny. Wśród takich chorób wymienia się: celiakię, zakażenie Helicobacter pylori, niedobór immunoglobuliny IgA, błędy dietetyczne, zatrucia pokarmowe.
Tasiemiec bąblowcowy (Echinococcus granulosus)
Można się nim zarazić, jedząc nieumyte jagody i poziomki. Zakażenie przenosi lis, który wydala cysty. Także psy mogą przenosić zakażenie, ponieważ w ich przewodzie pokarmowym mogą również przebywać jaja tasiemca, a liżąc sierść, może je przenosić wraz ze śliną, stąd zarażają się dzieci, głaszcząc psy lub się z nimi „całując”. Cysty wędrują naczyniami krwionośnymi, a następnie umiejscawiają się głównie w wątrobie i płucach, czasem też w mózgu lub gałce ocznej. Potrafią zupełnie zniszczyć oko. Pierwsze objawy występują po 5-20 latach, są to zazwyczaj: pobolewania brzucha w prawym podżebrzu, dyskomfort w jamie brzusznej, czasem żółtaczka, jeśli dojdzie do ucisku na drogi żółciowe, gorączka, wysypka alergiczna, jeśli pęknie cysta w płucach, to kaszel, ból w klatce piersiowej, krwioplucie. Pęknięcie grozi rozsianiem główek tasiemca do innych narządów. Rozpoznanie następuje na podstawie badań obrazowych, ewentualnie biopsji (ryzyko rozsiania się cyst), badania serologiczne są niespecyficzne. Choroba jest niebezpieczna, może być nawet śmiertelna, jeśli tasiemiec usadowi się w mózgu. Leczenie: leki przeciwpasożytnicze.
Toksokaroza
Wywołują ją psie glisty (Toxocara canis). Ich jajami dziecko może się zarazić w piaskownicy albo kopiąc w ziemi, do której załatwiają się zwierzęta (np. na placu zabaw lub na podwórku). Larwy po przedostaniu się z jelit do naczyń wędrują z krwią i osiadają w różnych narządach (np. płucach, oku czy mózgu). Objawy choroby mogą być różne – często postać bezobjawowa. Z kolei postać pełnoobjawowa charakteryzuje się: gorączką, osłabieniem, nieżytem przewodu pokarmowego, powiększeniem wątroby, wysypką, zapaleniem płuc. Inne objawy zależą od umiejscowienia larw w organizmie (oczy – zaburzenie widzenia, OUN), podwyższona liczba granulocytów kwasochłonnych we krwi obwodowej, hipergammaglobulinemia. Toksokarozę wykrywa się za pomocą badań serologicznych, a czasem punkcji narządów. Leczenie: leki przeciwpasożytnicze i objawowe.
Toksoplazmoza
Chorobę wywołuje pierwotniak Toxoplasma gondii. Toksoplazmoza jest chorobą zarówno odzwierzęcą (koty) jak i „brudnych rąk” (człowiek mający kontakt z zanieczyszczoną przez kał kotów ziemią może przynieść pasożyty np. w brudzie pod paznokciami, także poprzez zjedzenie nieumytych warzyw lub owoców). W większości przypadków choroba przebiega bezobjawowo, ewentualnie mogą wystąpić bóle głowy, osłabienie, powiększenie węzłów chłonnych, szczególnie niebezpieczna jest dla kobiet w ciąży. W przypadku osób z upośledzoną odpornością może dojść do zajęcia środkowego układu nerwowego, płuc i innych narządów. Rozpoznanie następuje na podstawie badań serologicznych. Leczenie: leki przeciwpasożytnicze.
Bakteryjne zapalenie jamy ustnej
Może się objawiać bólem, pieczeniem, swędzeniem, zaczerwienieniem, rozpulchnieniem, obrzękiem śluzówki. Czasami obecny jest osad na śluzówce, czuć brzydki zapach z jamy ustnej. Leczenie: antybiotyk oraz leki objawowe (przeciwbólowe, nawadnianie).
Aby zmniejszyć ryzyko chorób „brudnych rąk”, wystarczy wprowadzić kilka prostych zasad:
• Myjemy rączki dziecka – zwłaszcza przed jedzeniem, po wyjściu z toalety lub zabawie ze zwierzakiem.
• Dbamy, żeby każdy miał swój ręcznik (a malec swój również w przedszkolu).
• Mówimy dziecku, żeby nie piło z jednego kubka z kolegą ani nie jadło z nim czegoś na spółkę.
• Pilnujemy, żeby malec nie wkładał do buzi kamyczków, patyczków ani żadnych innych „skarbów” podniesionych z ziemi.
• Nie pozwalamy głaskać bezpańskich zwierząt.
• Gdy dziecko bawi się w piaskownicy, nie podajemy mu niczego do jedzenia i co jakiś czas wycieramy rączki wilgotnymi chusteczkami.
• Obcinamy mu krótko paznokietki.
Poza tym:
• Myjemy warzywa i owoce pod bieżącą wodą.
• Myjemy mięso pod bieżącą wodą przed obróbką kulinarną.
• Myjemy skorupki jaja przed użyciem.
• Przechowujemy jajka w lodówce, tak aby nie miały styczności z innymi produktami.
