Badanie USG jest dziś jednym z najczęściej wykonywanych badań diagnostycznych w czasie ciąży. Często dziecko w brzuchu mamy jest “podglądane” na każdej wizycie u lekarza. Dla wielu mam badanie USG daje poczucie bezpieczeństwa i nalegają na częste go wykonywanie, aby upewnić się, że dziecko prawidłowo się rozwija. Wiele kobiet zadaje sobie pytanie - czy tak częste badanie nie zaszkodzi dziecku? Warto dowiedzieć się, co badania naukowe mówią na temat wykonywania badania USG w czasie ciąży, w jakich sytuacjach warto je zrobić, a w jakich nie jest ono konieczne. Usg to nieinwazyjna metoda diagnostyczna uznawana za bezpieczną i wolną od szkodliwego wpływu na zdrowie zarówno przyszłej matki, jak i dziecka. Dzięki temu badaniu, poprzez zastosowanie fal ultradźwiękowych, na ekranie możemy zobaczyć narządy i tkanki płodu, a także zaobserwować prawidłowy lub nieprawidłowy rozwój dziecka. Jeszcze kilka lat temu powszechnie dostępne było jedynie USG dwuwymiarowe, a stosunkową nowość stanowi USG trójwymiarowe. Świeżą propozycję dla gabinetów ginekologicznych i przyszłych rodziców wprowadza USG 4D z nowym oprogramowaniem do przetwarzania obrazu 3D.
Wprowadzenie ultrasonografii do położnictwa niesłychanie poprawiło możliwości diagnostyczne. Wpłynęło na zaprzestanie wykonywania bardzo inwazyjnych i szkodliwych badań, takich jak RTG w ciąży. Dzięki profilaktycznym badaniom USG możemy dziś wykryć wiele nieprawidłowości w przebiegu ciąży i w porę zapobiec powikłaniom.
Dotychczasowe doświadczenia związane z zastosowaniem USG w położnictwie dowodzą, że badanie ultrasonograficzne w ciąży powinno być wykonywane jedynie ze wskazań medycznych. Powinno zajmować ono najkrótszy, niezbędny czas do uzyskania potrzebnych informacji. W niektórych krajach z powodu nadużywania ultrasonografii, czyli wykonywania przez kobiety kilku, a czasem nawet kilkunastu badań bez wskazań medycznych w czasie ciąży, podjęto odpowiednie działania służące ochronie zdrowia dziecka nienarodzonego (edukacja rodziców, restrykcje wobec osób wykonujących badania bez zlecenia, restrykcje wobec osób “wypożyczających” rodzicom aparaturę). Wykonywanie USG w celu tworzenia “pamiątkowych” filmów czy zdjęć zostało w USA uznane przez Agencję ds. Żywności i Leków za nieuprawnione wykorzystywanie aparatury medycznej. Postępowanie takie jest naruszeniem amerykańskiego prawa.
Powstało wiele badań naukowych opisujących przydatność, wiarygodność i bezpieczeństwo stosowania ultrasonografii u kobiet w ciąży. Niewiele z nas zdaje sobie sprawę, że ta metoda diagnostyki jest bardzo młoda - została wprowadzona do codziennej praktyki położniczej nastąpiło dopiero w latach 80. XX wieku. Oznacza to, że czas wykorzystywania tej metody nie jest wystarczająco długi, aby ponad wszelką wątpliwość potwierdzić bezpieczeństwo jej stosowania w stosunku do kobiet ciężarnych i ich dzieci. Ta ograniczona perspektywa czasowa wymuszać powinna zasadę ograniczonego zaufania, ponieważ w przypadku niektórych procedur medycznych i nowych technologii dopiero kolejne pokolenia ujawniały dalekosiężne negatywne skutki.
W przypadku istnienia nieprawidłowości wykonuje się badanie specjalistyczne. Jest to dokładna analiza budowy anatomicznej i fizjologii płodu. Do specjalistycznych badań wykorzystujących USG można zaliczyć badanie dopplerowskie, ocenę biofizycznego profilu płodu oraz badanie echokardiograficzne płodu (echo serca płodu).
Badanie dopplerowskie jest badaniem ultrasonograficznym pozwalającym na ocenę przepływów w krążeniu maciczno-łożyskowym. Jego działanie opiera się na wychwyceniu zmian długości fal ultradźwiękowych odbijających się od poruszających się elementów krwi. Dzięki badaniu dopplerowskiemu można ocenić ukrwienie poszczególnych struktur płodu oraz zbadać przepływy w małych naczyniach nie widocznych podczas standardowego USG. Metoda ta pozwala na ocenę się m.in. tętnicy macicznej, tętnicy pępowinowej, krążenia mózgowego, płodowego krążenia żylnego, tętnic nerkowych i naczyń trzewnych płodu oraz łożyska i sznura pępowinowego.
Profil biofizyczny płodu inaczej zwany testem Manninga, ma na celu ocenę dobrostanu płodu, czyli kondycji dziecka. Badanie to powinno trwać koło godziny. Polega na wykonaniu testu niestresowego (NST), czyli zapisu kardiotokograficznego KTG oraz badania ultrasonograficznego, w trakcie którego oceniane jest pięć najważniejszych parametrów biofizycznych płodu (tętna, napięcia mięśniowego, ruchów ciała, ruchów oddechowych oraz ilości płynu owodniowego).
ECHO serca płodu jest badaniem USG, w trakcie którego, zwraca się szczególną uwagę na budowę i funkcję serca oraz układu krążenia dziecka, jest badaniem specjalistycznym, wskazanym w sytuacji wykrycia nieprawidłowości w trakcie badania standardowego.
Podstawowa część badania USG ciąży odbywa się w obrazie dwuwymiarowym (tak zwanej prezentacji B), na którym obserwujemy przekroje wnętrza macicy i zarysy ciała płodu wraz z obrazem jego narządów wewnętrznych. Jest to najważniejsza część badania, umożliwiająca ocenę wielkości i kształtu różnych części ciała płodu, struktur anatomicznych, łożyska, ilości wód płodowych.
Nowszej generacji aparaty USG umożliwiają również ocenę przepływu krwi (badanie dopplerowskie) przez różne naczynia płodu i matki, dostarczającą bardzo ważnych informacji o funkcji serca, łożyska i innych narządów i o dobrostanie płodu. Nowocześniejsze aparaty USG umożliwiają trójwymiarową rekonstrukcję obrazu płodu i wnętrza macicy, nawet w czasie rzeczywistym, uwidaczniającą ruchy płodu. Dzięki badaniu trójwymiarowemu 3D możliwe jest nie tylko uzyskanie pięknego obrazu dziecka zrozumiałego dla obserwującej badanie kobiety ciężarnej, ale również uzyskanie przekrojów anatomicznych niedostępnych w badaniu dwuwymiarowym, ułatwiających rozpoznanie wad wrodzonych. Tak zwane obrazowanie 4D to obrazowanie trójwymiarowe w czasie rzeczywistym, umożliwiające obserwację ruchów płodu, pracy serca, dostarczające wielu informacji niedostępnych w badaniach tradycyjnych, dostępne na najnowocześniejszych aparatach.
USG 4D, które pozwala na diagnostykę ruchów i pracy serca dziecka bez żadnych zakłóceń i opóźnień. Dzięki temu badane jest ono z większą dokładnością; możliwe jest na przykład zaobserwowanie pojawiania się kolejnych umiejętności ruchowych płodu. Nowoczesne badanie 4D pozwala też na precyzyjną ocenę mózgowia, kręgosłupa, serca, nerek, twarzy i pozostałych organów na wielowymiarowej płaszczyźnie. Dzięki temu uwidocznione są ewentualne drobne wady, takie jakie rozszczepienie wargi czy dodatkowe palce. Najnowsze doniesienia wskazują, że niewielkie (w sensie rozległości) wady wrodzone, takie jak rozszczepy wargi, podniebienia, polidaktylia (dodatkowe palce), zniekształcenia dłoni i stóp, niewielki rozszczep kręgosłupa można bardziej miarodajnie ocenić dzięki obrazowaniu 4D. Również pewne subtelne cechy nieprawidłowe, jak np. nisko osadzone uszy, nieprawidłowości rysów twarzy, zniekształcenia dłoni są w obrazie 4D wyraźniej widoczne niż w badaniu klasycznym, co ma duże znaczenie w diagnostyce zespołu Downa i innych nieprawidłowości chromosomowych i genetycznych. Dzięki obrazowi trójwymiarowemu możliwa jest bardziej precyzyjna ocena kości nosowych płodu, czyli parametru bardzo ważnego w ocenie ryzyka zespołu Downa. Właśnie dzięki badaniu 3D okazało się, że niektóre płody z zespołem Downa mają nieprawidłową tylko jedną z dwóch kości nosowych, co jest znacznie trudniejsze do weryfikacji w obrazie dwuwymiarowym i stanowi wskazanie do inwazyjnych badań genetycznych. U niektórych zdrowych płodów istnieje dość szeroka przerwa pomiędzy prawą i lewą kością nosową, która w obrazie płaskim może być błędnie interpretowana jako brak kości nosowych, co może prowadzić do niepotrzebnej amniopunkcji. W obrazie trójwymiarowym ocena tej przerwy i prawidłowego wykształcenia kości nosowych jest łatwiejsza, co może oszczędzić pacjentce niepotrzebnego niepokoju. Ocena przezierności karkowej w obrazie 3D również jest nieco dokładniejsza i bardziej powtarzalna niż w standardowym badaniu dwuwymiarowym. Serce płodu jest narządem o skomplikowanej strukturze anatomicznej, którego budowę ocenia się w kilkunastu wybranych przekrojach, zwanych projekcjami. Podstawowe projekcje to czterojamowa, dróg wypływu z obu komór, przekrój dużych naczyń w śródpiersiu, łuku aorty i przewodu tętniczego. Jeżeli płód leży niekorzystnie, to nie da się zobaczyć tych wszystkich przekrojów w badaniu dwuwymiarowym, bo do płodu nie mamy dostępu z każdej strony. Dwuwymiarowe badanie USG można wykonać tylko przez brzuch i pochwę ciężarnej, gdyż płód jest zasłonięty od dołu przez kości miednicy, z boku i od góry przez gaz w jelitach i żebra ciężarnej a od strony grzbietu przez jej kręgosłup. W badaniu 3D lub 4D możemy płód obracać prawie dowolnie na ekranie aparatu, uzyskując przekroje niedostępne w badaniu tradycyjnym. Sądzę, że to jest największa diagnostyczna zaleta badania trójwymiarowego.
Aparaty 4D pozwalają rodzicom zobaczyć swoje nienarodzone dziecko w sposób wyraźny i czytelny dla laika – to tak, jakby w łożysku zainstalować kamerę i podglądać, co właśnie robi nasz potomek. Takich doznań nie gwarantuje USG 2D, w przypadku którego często wyłącznie lekarz jest w stanie rozróżnić poszczególne kończyny płodu. W związku z możliwością dostarczenia przyszłym rodzicom przeżyć emocjonalnych, badanie 4D może przyczynić się do zwiększenia ich komfortu psychicznego – dzięki usg mają możliwość upewnienia się o dobrej kondycji dziecka. Nowością, jaką wprowadzono wraz z USG 4D, jest też możliwość nagrania trójwymiarowego filmu na przenośnym nośniku, na przykład płycie DVD. Ruchomy obraz możemy zabrać do domu i zachować jako cenną pamiątkę.
Wielu lekarzy i specjalistów w dziedzinie sugeruje, że zalety diagnostyczne USG 4D znacząco nie różnią się od tych umożliwianych przez usg tradycyjne. Głównym więc czynnikiem, który sprawia, że rodzice decydują się na USG 4D, jest ciekawość i chęć ujrzenia dziecka na własne oczy jeszcze przed porodem.
Przebieg badania USG brzucha jest wykonywane w pozycji leżącej. Lekarz smaruje brzuch pacjenta żelem, który ułatwia kontakt z sondą. Następnie przykłada głowicę urządzenia do brzucha i przesuwa ją, badając poszczególne organy lub skupiając się na określonym narządzie, na przykład na pęcherzu moczowym czy drogach żółciowych. Obraz wnętrza jamy brzusznej jest widoczny na ekranie ultrasonografu równocześnie z wykonywaniem badania. Po badaniu możliwe jest wydrukowanie zdjęcia USG, na którym widoczne są ewentualne zmiany. Badanie trwa zazwyczaj od 10 do 30 minut.
Ultrasonografia to badanie wykonywane nie tylko w ginekologii, w celu zbadania płodu, ale też w wielu innych dziedzinach medycyny: anestezjologia, angiologia, kardiologia, gastroenterologia, otolaryngologia, neurologia, okulistyka, urologia i neonatologia
Ultrasonografia wykorzystuje fale dźwiękowe o wysokiej częstotliwości do zobrazowania wnętrza czaszki. Największą zaletą ultrasonografii jest jej bezpieczeństwo dla pacjenta ponieważ narażenie na promieniowanie ultradźwiękowe jest niewielkie.
U noworodka kości czaszki nie są jeszcze całkowicie wykształcone. Pomiędzy poszczególnymi kośćmi istnieją błoniaste połączenia, zwane ciemiączkami. Jest ich 6 (dwa parzyste i dwa nieparzyste). Największe z nich nazywane ciemiączkiem przednim znajduje się powyżej czoła, prawie na szczycie głowy. Kształtem przypomina latawiec o wymiarach ok. 1-5 cm długości i 1-5 cm szerokości. Przykładając głowicę ultrasonograficzną do ciemiączka przedniego można obejrzeć wnętrze czaszki noworodka. Przez to samo ciemiączko można wyczuć tętnienie naczyń mózgowych oraz ocenić orientacyjnie ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Ponieważ ciemiączka wraz ze wzrastaniem głowy dziecka kostnieją i zanikają (ok. 1 roku życia), wykonanie badania przezciemiączkowego możliwe jest jedynie u noworodków i niemowląt.
Wskazania do wykonania USG przezciemiączkowego głowy obejmują następujące grupy pacjentów: wcześniaki (noworodki urodzone przed ukończeniem 37 tygodnia trwania ciąży), noworodki z niską urodzeniową wagą ciała, dzieci z wadami wrodzonymi dotyczącymi mózgu i układu nerwowego, niedotlenienie dziecka w czasie ciąży, porodu i w okresie noworodkowym podejrzenie krwawienia śródczaszkowego, zbyt duży przyrost obwodu głowy noworodka po porodzie (podejrzenie wodogłowia), nieprawidłowy rozwój niemowlęcia oraz objawy sugerujące nieprawidłowości w układzie nerwowym (np. drgawki), zakażenia płodu podczas trwania ciąży oraz infekcje u noworodka, noworodki i niemowlęta po urazie głowy. Czaszka nowo narodzonego dziecka różni się zasadniczo od czaszki dorosłego człowieka. Wynika to z tego, że czaszka noworodka nie jest jeszcze do końca wykształcona i nie jest jednorodną kostną puszką, gdyż wszystkie kości, z których składa się czaszka, nie są jeszcze do końca ze sobą zrośnięte, jak to następuje u dorosłej osoby. Między niezrośniętymi kośćmi czaszki znajdują się mniej twarde fragmenty zwane ciemiączkami.
Ciemiączka są strukturami błoniastymi, które później zarastają wraz z rozwojem dziecka. U noworodka jednak zapewniają ciągłość czaszki, a jednocześnie powodują, że czaszka dziecka nie jest jednolicie twarda. Każde dziecko po urodzeniu ma 6 takich ciemiączek, 2 parzyste między bocznymi kośćmi czaszki oraz 2 nieparzyste, jedno z przodu, drugie z tyłu czaszki. Największe jest ciemię przednie, które znajduje się między kośćmi czołowymi, na czubku głowy. Ma ono kształt rombu i wymiary ok. 1,5 cm na 1,5 cm. Ciemię to zarasta najpóźniej, ok. 18. miesiąca życia dziecka. Właśnie to ciemiączko jest użyteczne do badania USG. Po przyłożeniu głowicy USG do ciemiączka można wyczuć tętnienie naczyń mózgowych dziecka, a także orientacyjnie ocenić wartość ciśnienia śródczaszkowego. Dzięki temu badaniu możliwe jest też obejrzenie anatomicznych struktur mózgu. Wystarczy jedynie przyłożyć głowicę aparatu posmarowaną specjalnym żelem do główki dziecka, a obraz ukaże się na monitorze aparatu. Aparatura umożliwia oglądanie struktur mózgu w dwóch płaszczyznach.
Przebieg badania przezciemiączkowego: nie należy się denerwować, jeżeli będzie konieczność wykonania takiego badania u naszego dziecka. Badanie to jest zupełnie bezpieczne dla malucha, a także bezbolesne. Nie jest także konieczne specjalne przygotowanie dziecka do badania. Badanie trwa kilkanaście minut i może być wykonywane w pracowni lub specjalnym przenośnym aparatem przy łóżeczku dziecka. Jest kilka sytuacji, kiedy wykonanie USG przezciemiączkowego jest konieczne. Przede wszystkim należy nim objąć wszystkie wcześniaki, czyli dzieci urodzone przed 37. tygodniem ciąży. U tych dzieci jest większe ryzyko wystąpienia krwawienia śródczaszkowego, które może mieć bardzo poważne konsekwencje dla życia i zdrowia. Dzięki badaniu USG możliwe jest szybkie wykrycie takiego krwawienia, a także wdrożenie właściwego leczenia. Z tego samego powodu USG przezczaszkowe jest wskazane u dzieci z małą masą urodzeniową. Badanie konieczne jest także u noworodków, u których istnieje podejrzenie wady mózgu i układu nerwowego, w celu potwierdzenia lub wykluczenia istniejących nieprawidłowości, a także ocenienia rozległości potwierdzonych już zmian w mózgu. USG przezciemiączkowe służy także do oceny mózgu noworodka, który przeszedł epizod niedotlenienia w czasie ciąży, porodu lub w okresie noworodkowym. Jest wykonywane przy ocenie struktur mózgu, a konkretnie sprawdzeniu, czy niedotlenienie nie spowodowało ich uszkodzenia.
W dzisiejszych czasach badanie USG jest badaniem rutynowym, pozwala nam na kontrolę rozwoju płodu, jak i bezpośrednio po urodzeniu. Dzięki ultrasonografii możemy prędzej przygotować rodziców na chorobę dziecka np. downa, lub wady rozwojowe. Przyszli rodzice czują się bezpiecznie, gdy mogą jeszcze przed narodzeniem zobaczyć na ekranie swoje dziecko. Dzięki USG możemy też stwierdzić w bardzo szybkim tempie zamartwicę płodu, jest to bardzo bolesne dla rodziców i lekarzy, ale niezbędne, by jak najszybciej wykonać indukcję porodu.
Bibliografia:
- Jędrzejewski K. (red.), Diagnostyka ultrasonograficzna w pediatrii, Urban & Partner, Wrocław 1999, ISBN 83-85842-74-8,
- Nowicki A. Ultradźwięki w medycynie, Roztoczańska Szkoła Ultrasonografii, Warszawa 2010, ISBN 978-83-89687-59-3,
- USG genetyczne płodu: cel i przebieg badania - PoradnikZdrowie.pl
- Chapman S., Nakielny R. Metody obrazowania radiologicznego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2006, ISBN 83-89015-89-7,
- USG brzucha - przebieg, przygotowanie, wskazania do badania | WP abcZdrowie
- USG przezciemiączkowe - wskazania, przebieg | WP abcZdrowie
