Alkoholowy zespół płodowy (fetal alcohol syndrome – FAS) jest zespołem zaburzeń występujących u dzieci matek spożywających alkohol w czasie ciąży. Anomalie płodu dotyczą nieprawidłowości anatomicznych, jak również psychicznych.
Dzieci z FAS lub cechami zespołu, które nie spełniają pełnych kryteriów zespołu, są zaliczane do FASD (fetal alcohol spectrum disorders). W pojedynczych przypadkach dzieci z FASD mają deficyty intelektualne (iloraz inteligencji na poziomie 70-79), mają gorsze wyniki testów matematycznych niż inne dzieci, deficyty uwagi i koordynacji oraz upośledzenie w przekazywaniu informacji, zaburzenia pamięci, mowy i funkcji motorycznych (ruchowych). Badania sugerują, że te dzieci także mają trudności w wyrażaniu emocji, co ma związek z ich funkcjonowaniem w domu, szkole i społeczeństwie.
W Polsce co roku rodzi się ok. 9 tys. dzieci cierpiących na zaburzenia rozwojowe spowodowane kontaktem z alkoholem w okresie płodowym, w 10 proc. jest to FAS (u trojga dzieci na tysiąc). Przypadki, kiedy dziecko rodzi się upojone alkoholem, są sporadyczne. Poważnym problemem jest natomiast sporadyczne picie alkoholu przez ciężarne kobiety, najczęściej wykształcone i wcale nie ze środowisk patologicznych, które nie zdają sobie sprawy, że mogą w ten sposób zaszkodzić dziecku.
Alkohol jest teratogenem, który ma wpływ na rozwijający się płód. Z łatwością przenika przez łożysko. To, czy dziecko będzie miało cechy charakterystyczne dla zespołu FAS, zależy od ilości wypijanego alkoholu. Mózg rozwija się przez cały okres ciąży i narażenie go na działanie alkoholu w jakimkolwiek momencie ciąży, może wpłynąć na jego prawidłowy rozwój. Z badań wynika również, że alkohol zaburza pracę receptorów ważnych substancji przenoszących impulsy nerwowe (GABA i glutaminianu) oraz niszczy neurony hipokampa – struktury mózgu odpowiedzialnej za procesy zapamiętywania i uczenia się. Alkohol niszczy tworzące się w mózgu dziecka komórki nerwowe lub zaburza ich migrację do właściwego obszaru mózgu. Prenatalne działanie alkoholu może także zaburzyć elektrofizjologię i neurochemiczną równowagę mózgu, dzięki czemu bodźce nie są transmitowane tak skutecznie i dokładnie, jak powinny. U niektórych dzieci z FAS/FAE system połączeń synaptycznych w mózgu jest dysfunkcjonalny i powoduje niewłaściwą pracę receptorów. Prenatalne działanie alkoholu nie zawsze powoduje te pierwotne zaburzenia, ale kiedy tak się stanie, uszkodzenie utrzymuje się przez całe życie.
FAS nazywany jest statyczną encefalopatią. Oznacza to, iż choroba ta jest nieuleczalna, a zmiany, które raz zaszły w mózgu, nie ulegają ani pogłębieniu, ani nie mogą zostać cofnięte.
Okres ekspozycji na alkohol wpływa na późniejsze problemy: jeśli matka pije na początku ciąży, gdy kształtuje się twarzoczaszka dziecka, następstwa będą widoczne w jego wyglądzie; gdy pije pod koniec, kiedy tworzą się wspomniane połączenia nerwowe – dziecko będzie miało zaburzenia dotyczące sfery psychicznej. Największe uszkodzenia mózgu i układu nerwowego może spowodować alkohol w pierwszych 3-5 tygodniach. Alkohol pity w trzecim trymestrze ciąży może znacząco spowolnić rozwój dziecka, a nawet spowodować przedwczesny poród. Dziecko, które miało częsty kontakt z alkoholem w okresie płodowym, nigdy tych braków nie nadrobi.
Cząsteczki alkoholu są tak małe, że z łatwością przenikają przez łożysko i dostają się do krwiobiegu dziecka. Po upływie 40-60 minut od spożycia alkoholu przez matkę jego stężenie w krwiobiegu płodu jest równe stężeniu alkoholu we krwi matki. Z uwagi na niedojrzałą wątrobę płodu i jej system enzymatyczny nie jest ono w stanie wyeliminować alkoholu tak szybko jak matka, a w związku z tym płód jest narażony na alkohol przez dłuższy czas niż jego pijąca matka.
Badania nie są w stanie powiedzieć, jaka ilość alkoholu w ciąży jest bezpieczna dla płodu, według niektórych badaczy każda ilość stanowi ryzyko zaburzeń zachowania. Już dawka 10 g etanolu może potencjalnie uszkodzić płód (12 g zawiera 270 ml piwa lub 100 ml wina albo 30 ml wódki 40-proc.).
Pełnoobjawowy FAS spełnia 4 kryteria diagnostyczne:
charakterystyczne rysy twarzy: wąskie szpary powiekowe, płaska środkowa część twarzy, krótki nos, wąska górna warga, mała szczęka, brak rynienki podnosowej, mikrocefalia. Obserwuje się również rozszczep wargi/podniebienia oraz hiper-/hipotonię (wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe);
zaburzenia w rozwoju fizycznym zarówno przed urodzeniem, jak i po urodzeniu (dotyczy tak długości ciała, jak i jego masy), utrzymują się one mimo prawidłowego odżywiania. Widoczna jest zbyt mała waga w stosunku do wzrostu;
uszkodzenie centralnego układu nerwowego, którego skutkiem są zaburzenia neurologiczne, opóźniony rozwój motoryczny, niedorozwój umysłowy, zaburzenia zachowania, trudności w uczeniu się, kłopoty ze zrozumieniem pojęć abstrakcyjnych oraz rozumowaniem, problemy z radzeniem sobie ze stresującymi sytuacjami, trudności z kontrolowaniem impulsów. Iloraz inteligencji większości dzieci i dorosłych z FAS mieści się w granicach normy;
zaburzenia czucia temperatury czy bólu;
potwierdzone wywiadem spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciąży.
Cechy fizyczne FAS są najbardziej uwidocznione pomiędzy 8 miesiącem a 8 rokiem życia. Zaburzenia dotyczyć mogą również serca, nerek, układu szkieletowego, narządu wzroku i słuchu. FAS charakteryzuje się głównie dysmorficzną twarzą, zaburzeniami w rozwoju układu nerwowego.
Dzieci z FAS są nadmiernie aktywne. Wiele zachowań ma związek z ADHD (attention deficit hyperactivity disorder), który był zdefiniowany przez Heinricha Hoffmana w XIX wieku. ADHD został zdiagnozowany u połowy dzieci z FAS w wieku szkolnym.
Dzieci z syndromem FAS mają także problemy z:
gromadzeniem informacji;
wiązaniem nowych informacji z uprzednimi doświadczeniami;
pamięcią, zwłaszcza krótką, która pozwala funkcjonować w codziennym życiu (dzieci zapominają o podstawowych życiowych sprawach i obowiązkach, mają trudności z zapamiętaniem daty urodzenia lub miejsca zamieszkania);
wykorzystaniem informacji;
myśleniem abstrakcyjnym – abstrakcyjne myślenie stanowi niewidzialną podstawę funkcjonowania świata;
myśleniem przyczynowo-skutkowym, wyobraźnią – osoby z FAS nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego nie doświadczyły;
uogólnianiem – brakuje im plastyczności w procesie myślenia;
poczuciem czasu – nie potrafią dopasować pewnych czynności do określonych godzin, nie rozumieją cyklicznej natury zjawisk.
Najczęściej występujące problemy z zachowaniem:
-nadaktywność;
-nieustępliwość;
-drażliwość;
-problemy ze snem; złośliwość;
-nadwrażliwość na dotyk i dźwięk;
-trudności z adaptacją;
-problemy z organizacją;
-niska samoocena;
-trudności z samokontrolą;
-łatwość popadania w stany depresyjne;
-problemy z absencją;
-problemy ze sferą seksualną.
Warto podkreślić, że zespołu FAS można uniknąć całkowicie, wystarczy edukować społeczeństwo, a w szczególności kobiety i propagować abstynencję w ciąży, bardzo dużą rolę mogłyby odegrać pielęgniarki i położne środowiskowe, mające na co dzień z nimi kontakt.
