Rodzina adopcyjna to rodzina, która na mocy sądu przyjmuje dziecko uzyskujące taki sam status prawny, jak gdyby było ich rodzonym dzieckiem. Dziecko zyskuje także prawa w stosunku do krewnych swoich nowych rodziców, a zrywają się wszelki więzi z rodziną pochodzenia. Dziecko przyjmuje nazwisko rodziców, którzy je przysposobili, a na ich prośbę może mieć zmienione także imiona.
Duże trudności wywołuje proces adaptacji dziecka osieroconego w nowej rodzinie. Na ogół jego przebieg jest tym trudniejszy, im dziecko jest starsze oraz im boleśniejsze były jego doświadczenia życiowe.
Rodzina zastępcza jest formą opieki nad małoletnim dzieckiem, którego biologiczni rodzice są nieznani albo pozbawieni władzy rodzicielskiej lub którym ją ograniczono. Nie można ustanowić rodziny zastępczej dla dziecka, którego przynajmniej jeden z rodziców ma pełnię władzy rodzicielskiej.
Mimo, że obie te rodziny wychowują dziecko innych rodziców różnica między nimi jest zasadnicza. Adopcja prawnie łączy rodziców z dzieckiem, które przysposabiają. Daje takie same prawa i odpowiedzialność jak te, które istnieją między dziećmi i ich naturalnymi rodzicami. Zmieniony zostaje akt urodzenia dziecka - w miejsce danych rodziców naturalnych wpisane zostają dane rodziców adopcyjnych. Dziecko przyjmuje nowe nazwisko, możliwa jest także zmiana imienia. Rodzina adopcyjna nie podlega kontroli żadnej instytucji, tak jak to ma miejsce w przypadku opieki zastępczej. Nie otrzymuje także środków finansowych na utrzymanie adoptowanego dziecka. Z mocy prawa staje się ono po prostu dzieckiem nowych rodziców.
Rodzina zastępcza niespokrewniona z dzieckiem jest formą pomocy dziecku i jego rodzinie. Rodzice zastępczy jedynie czasowo "zastępują" rodziców naturalnych w codziennej opiece. Otrzymują z opieki społecznej środki finansowe na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka. Sposób sprawowania przez nich opieki podlega kontroli zarówno sądu jak i organu finansującego. Są zobowiązani do umożliwienia dziecku kontaktu a także spotkań z rodzicami naturalnymi, o ile sąd nie postanowi inaczej. Opieka zastępcza nie rodzi więzi prawnych. Dziecko zachowuje swoje nazwisko. Jeśli władza rodzicielska rodziców naturalnych jest zawieszona bądź ograniczona wszystkie ważne decyzje dotyczące dziecka muszą być podejmowane w porozumieniu z nimi. Jeżeli sytuacja życiowa rodziny naturalnej ulegnie trwałej poprawie sąd może orzec powrót dziecka do własnej rodziny.
Rodzina lub osoba samotna, która myśli o przysposobieniu dziecka powinna w pierwszej kolejności skontaktować się z najbliższym Ośrodkiem Adopcyjno Opiekuńczym. Najczęściej w rozmowie telefonicznej pracownik ośrodka umawia rodzinę na spotkanie z osobą zajmującą się adopcjami. Podczas pierwszego spotkania kandydaci na rodziców adopcyjnych zostają szczegółowo zapoznani z dalszą procedurą. Podstawowe wymagania wobec kandydatów są określone przez Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, który mówi, że: "Przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązywała się z obowiązków przysposabiającego" oraz, że "między przysposabiającym a przysposobionym powinna istnieć odpowiednia różnica wieku". Te bardzo ogólne wymagania są weryfikowane przez Ośrodek Adopcyjno Opiekuńczy, a w dalszej kolejności i ostatecznie przez Sąd. Podczas pierwszej rozmowy z pracownikiem Ośrodka kandydaci dowiadują się o wszystkich zaświadczeniach, jakie są konieczne do rozpoczęcia procedury adopcyjnej w tym Ośrodku.
W większości Ośrodków w Polsce wymagane są następujące dokumenty i zaświadczenia:
- odpis zupełny aktu małżeństwa
- zaświadczenie o niekaralności w formie wypisu z rejestru skazanych
- zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez lekarza pierwszego kontaktu dla obojga kandydatów osobno
- zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez lekarza psychiatrę dla każdego z kandydatów osobno; może to być zaświadczenie od lekarza prowadzącego gabinet prywatny
- zaświadczenie o zatrudnieniu i o zarobkach; jak wyżej; w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą wypis z rejestru oraz PIT za ostatni rok
- opinia z zakładu pracy
- rekomendacje przyjaciół i znajomych pisane odręcznie z podanym adresem
Niektóre z Ośrodków wymagają również zaświadczeń o bezpłodności czy, jak w przypadku Ośrodków katolickich, zaświadczeń od proboszcza parafii, na terenie, której mieszkają kandydaci.
Podczas pierwszej rozmowy najczęściej ustala się też termin wywiadu środowiskowego w miejscu zamieszkania rodziny, w celu sprawdzenia warunków mieszkaniowych kandydatów. Rodzina, która chce przysposobić dziecko powinna być świadoma, że zanim dziecko trafi do ich domu muszą poddać się procedurze przygotowawczej i ocenie ich kwalifikacji przez osoby reprezentujące najlepszy interes dziecka.
Po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego rodzina jest informowana o formie procesu przygotowawczego. Najczęściej jest to szkolenie metodą grupową jednym z zatwierdzonych przez Ministerstwo Polityki Socjalnej programem, wśród których jednym z najpopularniejszych i najczęściej stosowanych jest PRIDE. Zdarza się, że z uwagi na szczególne wskazania dotyczące dziecka i dla jego dobra kandydaci przygotowywani są indywidualnie. Podczas procesu przygotowania do przejęcia opieki nad dzieckiem kandydaci przechodzą też badania psychologiczne, których wyniki ujęte są w opinii pisanej przez psychologa Ośrodka.
Po ukończeniu szkolenia i otrzymaniu kwalifikacji z Ośrodka kandydaci mogą rozpocząć właściwe starania o dziecko. W tym procesie mogą liczyć na dalszą pomoc pracowników Ośrodka lub poszukiwać dziecka samodzielnie w placówkach zajmujących się opieką nad dziećmi, których rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej na terenie całego kraju. Po znalezieniu odpowiedniego dziecka rodzina składa wniosek o jego przysposobienie wraz z wszystkimi zgromadzonymi zaświadczeniami do Sądu odpowiedniego dla miejsca zamieszkania dziecka.
Do adopcji czyli przysposobienia mogą trafić dzieci, których sytuacja prawna jest jasna i ściśle określona. Dzieje się tak tylko w przypadku, gdy:
- rodzice dziecka zostali pozbawieni przez Sąd władzy rodzicielskiej
- rodzice przed Sądem wyrazili zgodę na przysposobienie ich dziecka ze wskazaniem lub bez wskazania osoby przysposabiającej
- rodzice dziecka są nieznani, a jego sytuacja prawna i personalia zostały ustalone sądownie
Niezależnie jednak od sytuacji prawnej, dzieci oczekujące na adopcję łączy jedno: wszystkie one były niechciane przez swoich rodziców. Różne mogą być powody takiej sytuacji, czasem, choć bardzo rzadko, są to też przypadki losowe, lecz najczęściej jest to trwały i głęboki rozpad rodziny. Dzieci, które pojawiają się w takiej rodzinie nie są najczęściej "owocem miłości", lecz wynikiem imprez zakrapianych suto alkoholem. Często łączy je wiele wspólnych cech mających wpływ na całe ich przyszłe życie:
- alkoholizm rodziców, w tym również nadużywanie alkoholu przez matki w okresie ciąży
- złe odżywianie, palenie papierosów, stres i przemoc, jakim podlegają matki w okresie ciąży
- bardzo młody lub bardzo zaawansowany wiek matki i ojca
- mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego dziecka
- choroby psychiczne i upośledzenia umysłowe rodziców
- choroby dziedziczne
Na szczęście nawet tak trudne sytuacje nie są wyrokiem na całe życie i często dzieci, które trafiają do kochających i mądrych rodziców otoczone miłością i troską wyrastają na szczęśliwych i spełnionych ludzi. Ważne, aby kochać i akceptować dziecko, nawet, jeśli nigdy nie zdoła być najlepszym uczniem i nie skończy studiów. Rodzice adopcyjni powinni oczywiście stawiać wymagania dziecku lecz muszą dostosować je do jego realnych możliwości.
Adopcja jest w sensie prawnym włączeniem dziecka do nowej rodziny. Rodzina adopcyjna jest pełnoprawna pod każdym względem. Zarówno dziecko, jak i jego rodzice mają wobec siebie takie same prawa i takie same obowiązki, jak w rodzinie naturalnej. Jest to jednak prawna strona zagadnienia.
Adopcja prezentuje zderzające się ze sobą najgłębsze dramaty życia ludzkiego. Tragedia dziecka niechcianego i pozbawionego własnego domu krzyżuje się z dramatem bezdzietności. Marzenie o wyśnionym, kochającym maleństwie zderza się boleśnie z rzeczywistością trudnej miłości - bo adopcja nie jest rodzicielstwem łatwym. Nie wszyscy rodzice adopcyjni zdają sobie sprawę z trudności, z jakimi przyjdzie im się zmagać. A jest ich nie mało.
Kluczowym problemem, przed którym staje każda rodzina adopcyjna jest dokonanie wyboru, czy ukrywać przed dzieckiem fakt adopcji, czy wyjawić mu prawdę. Stanowisko specjalistów jest jednoznaczne - adopcja jawna jest najlepszym rozwiązaniem dla dziecka i dla rodziców. Tajemnica zaś i lęk przed odkryciem prawdy wpływają niekorzystnie na całą rodzinę. Dziecku trzeba powiedzieć prawdę najwcześniej jak to możliwe, najlepiej w wieku przedszkolnym, w atmosferze spokoju i pogody tak, aby mogło rozmowę o adopcji kojarzyć z miłą i intymną sytuacją. Należy pamiętać także o tym, że rozmowa z dzieckiem o adopcji nie powinna być pojedynczym aktem, lecz ciągłym procesem.
Niejednokrotnie trudna sytuacja emocjonalna rodziców adopcyjnych wpływa niekorzystnie na układ więzi rodzinnych.
Małżonkowie muszą wiedzieć, iż adopcja nie może być lekarstwem na ich „kompleks bezpłodności”. Aby była szczęśliwym rozwiązaniem zarówno dla dziecka, jak i małżonków, rodzice muszą pogodzić się ze swoją bezpłodnością.
Obawa, że dziecko mogło odziedziczyć po swoich naturalnych rodzicach jakieś złe cechy, nęka sporą grupę rodziców. Badania wykazują, iż nie znaleziono żadnego związku między złym wyposażeniem genetycznym a późniejszym rozwojem dzieci. Najważniejszy dla dziecka jest właściwy klimat w domu i stosunek między nim a rodzicami, jak również wiek adopcji.
Wiek dziecka osieroconego ma ogromny wpływ na proces adaptacji w nowej rodzinie. Dzieci małe, które w chwili przyjęcia do rodziny nie przekroczyły roku życia, łatwiej adaptują się w nowym środowisku. Inaczej przystosowanie przebiega u dzieci kilkuletnich, gdzie rodzice walczą z opóźnieniem rozwoju i zaburzeniami związanymi z chorobą sierocą. Im starsze dziecko adoptowane, tym większe problemy wychowawcze się pojawiają.
Niekiedy narastające trudności z dzieckiem doprowadzają do tragicznego momentu - przerwania, rozwiązania adopcji. Dzieje się tak za sprawą rodziców, nieprzygotowanych do właściwego pełnienia ról rodzicielskich, którzy niechętnie i nieumiejętnie pokonywali trudności wychowawcze.
Większość adopcji - to na szczęście adopcje udane. Podstawowym czynnikiem decydującym o powodzeniu adopcji jest właściwa postawa rodzicielska rodziców adopcyjnych, następnie - wiek dziecka (najkorzystniejszy to od 3 do 9 miesiąca życia). Przy przysposobieniu dziecka starszego trzeba się liczyć z zaburzeniami osobowości, z których nie wszystkie mogą ustąpić.
Powodzenie adopcji jest przede wszystkim warunkowane świadomym podjęciem decyzji przez przyszłych rodziców. Osoby te muszą wiedzieć, że adopcja to skomplikowane doświadczenie, niosące ogrom trudności, z którymi będą musieli się zmierzyć. Tylko pełna świadomość konsekwencji, płynących z faktu posiadania dziecka, jest warunkiem rozsądnego rozwiązywania problemów i stworzenia dobrej i szczęśliwej rodziny adopcyjnej.
Pismiennictwo:
1. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o Pomocy Społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593).
2. Ustawa Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964r. (Dz. U. nr 9, poz. 59 z późniejszymi zmianami).
3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 września 2001 r. w sprawie rodzin zastępczych. (Dz. U. Nr 120, poz. 1284).
4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 16 lutego 2001 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. (Dz. U. Nr 14, poz. 132).
5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych. (Dz. U. Nr 80, poz. 900).
6. Ustawa z dnia 29 września 1986r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. nr 36, poz. 180 z późniejszymi zmianami).
7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 października 2001 r. w sprawie określenia stawek na bieżące funkcjonowanie placówki rodzinnej (Dz. U. nr 131, poz. 1465).
8. Ustawa Kodeks Pracy z dnia 26 czerwca 1974r. z późniejszymi zmianami. Patrz tekst - stan prawny na dzień 1 stycznia 2004r.
9. Kodeks postępowania cywilnego, ustawa z dnia 17.11.1964 roku - art. 585 - 589, w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 26.05.1995 roku.
10. Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka z 1989 roku (Dz. U. Nr 16 z 1991 roku poz. 71).
11. Haska konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego z 1993 roku (wiążąca RP od 01.10.1995 roku, lecz nie opublikowana w Dzienniku Ustaw).
12. Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci z 1967 roku (wiążąca RP od 22.09.1996r., nie opublikowana w Dzienniku Ustaw).
